Ognjen Radulović
„ROKSANDA ILI LIJEPA CRNOGORKA”,
BALET NA TEMU IZ CRNE GORE
IZVEDEN JE 1878. GODINE U PETROGRADU

Povijesna vrteška

       Već je na više mjesta istaknuto da se najstariji crnogorski istoričar umjetnosti, Milutin Plamenac, zalagao za osnivanje baleta u Crnoj Gori. Kao student Sorbone, Plamenac je u Parizu gledao ruske igrače što su se poslije Djagiljevljevog oživljavanja baleta u Evropi rasprišili po svijetu da potvrde postulat modernog umjetničkog eksperimenta - da su korijeni umjetnosti u umjetničkoj igri.

       No, manje poznato da je nešto ranije jedan od najvećih koreografa uopšte, Francuz Marius Petipa, posvetio jedan balet temi iz Crne Gore. Predstava se zove “Roksanda ili lijepa Crnogorka”. Praizvedba je izvedena 1878. u Petrovgradu. Veliki uspjeh i ovog Petipinog baleta omogućio je njegovom koreografu položaj direktora carskog baleta za nekoliko decenija.

       A najmanje se zna da je još ranije pretendent na primat u stvaranju baleta - akcije, Talijan Gasparo Anđolini, živio u Crnoj Gori. Za vrijeme vladavine Austrijanaca Bokom, Anđelini je bio prognan sa bečkog dvora u Kotor jer je bio pristalica Francuske revolucije. Ovaj dvorski koreograf carskog Beča i Petrovgrada, stvorio je niz reformskih djela. Zajedno sa Žorž Noverom, Mariom Sale, Francom Hilferdingom, Anđolini na sceni demonstrira ideje vijeka prosvijećenosti, te je omogućio preobraćaj baleta iz prazne virtuoznosti u predstavi sa razvojem likova na planu dramskog sukoba.

       Osim razilaska sa tim da se pokaže koliko ko na baletskim daskama može više da skoči, bolje da se okrene, da načini kakvu spektakularnu gestualnu bravuru - tada dolazi i do raskida sa temama zamršenog značenja, mitološkim ili religioznim, najčešće, krcatim skrivenim alegorijama i simbolima. Jer, koreografske šeme, prije reforme, prate trag što se od petnaestog vijeka rasprostranio po akademijama, da bi u šesnaestom stoljeću Akademija “Plejada” istakla potrebu: “Ujediniti muziku i igru, pjesmu i ples u mjeri u kojoj je to bilo u antičkoj Grčkoj.”

       I proces miješanja mitoloških ličnosti sa protagonistima iz dvorskog života u slici sedamanaestog vijeka dobro je poznat i često razmatran. Potrebno je samo pomenuti da je zbližavanju umjetnosti, karakteristično za osamnaesto stoljeće, dovelo do zanimljivog poimanja po kome svijet postaje odraz umjetnosti. Zapravo, publika se sklanja u idealizovani svijet baleta gdje se dodiruju iluzija i stvarnost u dramskom kontinuitetu na očigled gledalaca.

       U devetnaestom stoljeću to kulminira stvaranjem bijelog baleta ili baleta na prstima, čiji je najznačajniji stvaralac Marius Petipa. Tada je dovršena podjela uloga u baletu na soliste - prima balerinu sa solo igračem - i ansambl, najčešće sa kakvom romantičarskom temom o vilama, lovcima, vilenjacima, junacima i njihovim ljubavnim djelima. Uopšte, likovima iz čudesnog svijeta. Zato ne čudi uspjeh predstave “Roksanda ili lijepa Crnogorka”. Popularnost koju je Crna Gora dostigla u Evropi svojom herojskom borbom i mistifikovanom maštom što se plela oko njenih planina - nagomilala je, takođe, približavanje baleta i slikarstva, proces koji je počeo sa reformatorima akcionog - baleta. Naime, rasprostranjenost i traženost Čermakovih, Jovanovićevih i Valerijovih kompozicija crnogorskom tematikom, posebno u srednjoj Evropi, bila je tolika da umjetnici nijesu mogli sami zadovoljiti potrebe tržišta, pa su uzimali brojne pomoćnike. Naročito su Čermakovi radovi bili traženi, sa spojem posebnog ženskog tipa ljepote i robusnijeg izgleda muškarca. Možda je neka od tih slika ponukala Petipu da načini predstavu o lijepoj Crnogorki, kakav je lik prikazan na Čermakovom platnu “Portret Crnogorke”- jednako kao što je Njegoševa priča o “Vjernoj Crnogorki” nagnala talijanskog književnika Del Ongara da je pretoči u pripovijest. Tim prije što su Čermakova djela cirkulisala po Evropskim dvorima pa su mogla biti pred očima dvorskih koreografa. Jer, samim razvojem koreografskog zanimanja, u ličnosti stvaraoca baleta je sažeto nekoliko vrsta umjetničke aktivnosti. Koreograf je, prije svega, režiser predstave, pa mora da poznaje filozofiju, estetiku, treba da je muzički obrazovan, pisac ako želi da pravi svoja libreta. Valja da je upoznat sa slikarstvom da bi mogao napraviti radnju u slikama kao što se stvara slikarski ciklus, ali i radi kostima i scenografije. Iz te posebne branše, izašao je koreograf - poseban tip umjetnika lutalice, koji se kreće od jednog do drugog dvora i na taj način stvara jedinstvo izražavanja evropskog baleta.

       Ali, da bi mogao postaviti jedno takvo djelo kakvo je “Roksanda ili lijepa Crnogorka”, neophodno mu je znanje o prostoru o kome je riječ, ljudima i običajima... Precizan izvor.

       Možda se on može naći u Njegoševim boravcima u Rusiji koji su ostavili dubok trag u sjećanju na Pjesnikova kazivanja o Crnoj Gori. Za Njegošev prvi dolazak u Petrograd, Slobodan Tomović veli: “Tamo je lijepo dočekan. Ruski dvor je prisustvovao činu njegovog posvećenja za arhijereja u Svetopreobraženskoj crkvi...” Tako da je veoma moguće da je Njegoševa priča o “Vjernoj Crnogorki”, koju je ispričao i u Rusiji, prerađena, poslužila za libreto baleta o lijepoj Crnogorki.

       Čini se ironičnom ta baletska povijesna vrteška, koja počinje življenjem na crnogorskom tlu jednog od velikih reformatora umjetničke igre, Gaspara Anđolinija, a nastavlja drugim preobraziteljem, stvaraocem klasičnog baleta, Mariusom Petipom i njegovom predstavom, za koju je vjerovatno Njegoš dao materijal za umjetničku nadogradnju - a da Crna Gora još nema baletski ansambl s kojim bi izvela “Roksandu ili lijepu Crnogorku”.

Tekst preuzet iz dnevnog lista "Pobjeda", oktobar 2003. god.