Manja Radulović Vulić
MUZIČKA KULTURA U CRNOJ GORI
(odlomak iz knjige CRNA GORA, 1981.)

Arhivski podaci о kotorskim orguljama iz 1488. i Oktoih, Psaltir i druge crkvene knjige, štampane na Cetinju ili Obodu između 1494. i 1496. godine, najstariji su značajniji tragovi muzičke kulture u Crnoj Gori. Sedam velikih liturgijskih inkunabula venecijanskog izdavača L. A. Dunte (Giunta) s kraja XV i početka XVI vijeka, sačuvanih u samostanu Sv. Klare u Kotoru kao i 15 orgulja građenih kasnije na Crnogorskom primorju, ukazuju na kontinuiranu crkvenu muzičku praksu u našim krajevima. Osnivanje franjevačke „škole pjevanja" u XIX vijeku u Kotoru, uslovilo je i prve pokušaje stvaranja na području duhovne muzike. Godine 1893. u Rimu je štampan Barski misal. No i pored njegovanja horske muzike i povremenog okupljanja grupa tamburaša i duvača, svjetovna muzička praksa gotovo do polovine XIX vijeka najviše živi u narodnoj pjesmi i igri, gdje veliki udio ima guslarska pjesma.

Udvostručavanjem državne teritorije, poslije oslobodilačkih ratova koje su Crnogorci vodili s Turcima od 1876. do 1878. godine i njenim međunarodnim priznanjem na Berlinskom kongresu, stvoreni su bolji uslovi za kulturni razvitak Crne Gore. Druga crnogorska vojna muzika osnovana je 1889. godine. Samostalno ili u saradnji sa različitim pjevačkim društvima, ovaj ansambl, pored svojih obaveza prema vojsci i Dvoru, priređivao je javne koncerte sa zapaženim uspjehom. Ondašnji cetinjski listovi, posebno „Glas Crnogorca", s pažnjom i naklonošću prate uspjeh muzičke kulture u nastajanju.

I pored oskudice u stručnom kadru, pred kraj vijeka osniva se niz pjevačkih društava i duvačkih orkestara i u drugim mjestima. Privatne časove muzike održavali su horovođe, kapelnici i obrazovaniji članovi orkestara, a nastava pjevanja imala je vidno mjesto u programima cetinjske Bogoslovije (1869) i Cetinjske (od 1890/91) i Kotorske gimnazije (od 1903/4). Muzičkom obrazovanju najviše pažnje poklanjano je u Đevojačkom institutu na Cetinju (1869-1913), osnovanom pod pokroviteljstvom ruske carice Marije Aleksandrovne. Povremena gostovanja muzičkih umjetnika i ansambala doprinosila su raznovrsnosti muzičkog života.

A. Šulc (Schultz), De Sarno, F. Vimer (Wimmer) i R. Tolinger (Tollinger) najistaknutiji su stranci u Crnoj Gori, koji su krajem prošlog vijeka, za potrebe horskih i instrumentalnih ansambala koje su vodili, pisali različite kompozicije. Sa više ili manje pretenzija oni su razvili znatnu stvaralačku djelatnost: od horova, preko marševa i rapsodija do baleta i opera. Та njihova djelatnost nije ostala bez uticaja nа domaće stvaraoce-amatere. Među njima Špiro Jovović (1826-1859), Špiro Ognjenović (1842-1914), Jelisaveta Popović (1854-?), Mirko Petrović Njegoš (1879- 1918), oblikuju niz manjih i većih vokalnih i instrumentalnih formi (tropare, irmose, liturgije, horove, solo pjesme, minijature za klavir, za orkestar, scensku muziku i dr.) čija melodika otkriva vrijedan zamah romantičarskog uzleta. Jelisaveta Popović je najstarija žena kompozitor u crnogorskoj muzici. Od njenih djela poznata je samo zbirka od 11 solo pjesama. Ove vrijedne i nadahnute pokušaje rodoljubivog rоmantičarskog iskazivanja, osamnaestogodišnja autorica, koju je životni put odveo u Odesu, posvetila je kotorskom pjevačkom društvu ,,Jedinstvo". Ovoj generaciji pripada i Jovan Ivanišević (1860-1889), prvi crnogorski školovani muzičar. Ovaj pasionirani stvaralac, autor horova, minijatura za klavir, za orkestar i solo-pjesama koje su se s uspjehom izvodile u Pragu tokom njegovih studija na Orguljskoj školi, tragično je završio život prije svoje tridesete godine. U XIX vijeku nastalo je, a zatim izvođeno sa više ili manje uspjeha, nekoliko operskih djela prema libretima inspirisanim Crnom Gorom. Limnanderovu (A. M. G. Limnander) komičnu operu „Crnogorci" («Les Montenegrins») izvela je prvi put 31. III 1849. pariska Opera соmique. Samo za prva tri mjeseca ovo djelo doživjelo je dvadeset šest izvođenja. Pod istim nazivom („Černohorce") u Pragu je 1883. izvedena opera Karela Bendla. Njegova opera „Militza", takođe iz crnogorskog života, izvedena je u Milanu 1897. U ruskom zborniku „Himne iz cijelog svijeta", koji je P. Šurovski izdao pred kraj XIX vijeka, štampana je i himna knjaževine Crne Gore. Biblioteka Državnog muzeja na Cetinju sadrži znatan broj horskih i instrumentalnih kompozicija, štampanih i u rukopisu, koje su strani ili naši autori posvećivali Crnoj Gori ili crnogorskom knjazu i kralju Nikoli I Petroviću.

Drugoj generaciji naših muzičara školovanih u Pragu pripadaju Aleksa Ivanović (1888 - 1940) i Jovan Milošević (1895- 1959). Kao pedagozi i horovođe, oni su svoju dugogodišnju plodnu djelatnost najviše vezali za Podgoricu (Titograd) i Cetinje. Prvi crnogorski melograf, Milošević je komponovao pretežno horove i bio jedan od osnivača prve muzičke škole u Crnoj Gori (Cetinje 1932). Poslije 1920. priključuje im se i Anton Homen (1906) koji sve do naših dana, kao orguljaš, horovođa, pedagog i kompozitor, predano unapređuje naš muzički život. Obnavljajući postojeće horske i instrumentalne ansamble i formirajući nove, zajedno sa nizom drugih vrijednih muzičara u ostalim mjestima, oni visoko uzdižu nivo horskog muziciranja i koncertne djelatnosti. Istaknuti kompozitor Ivan Brkanović (1906, Škaljari kraj Kotora), autor simfonija, opera i niza velikih vokalno-instrumentalnih formi, svoj rad vezao je za Zagreb i za Sarajevo.

Intenzivniji muzički život u Crnoj Gori nastaje tek poslije drugog svjetskog rata, prije svega otvaranjem muzičkih škola u više crnogorskih gradova. Niža muzička škola na Cetinju (1946/47) ubrzo prerasta u srednju (od 1958. godine - u Titogradu) iz koje je, poslije završenih studija na muzičkim akademijama u zemlji i inostranstvu, izišao znatan broj vrijednih muzičara. Pored onih koji se danas u Crnoj Gori bave pedagoškim radom, koncertnom djelatnošću, uređivanjem muzičkih emisija na radiju i televiziji, mnogima je ukazano povjerenje i u drugim nacionalnim sredinama, gdje se najzapaženiji potvrđuju radom na muzičkim akademijama ili koncertnom djelatnošću. Svi oni (Darinka Matić-Marović, Tripo Simonuti, Olga Milošević, Edi Pećarić, Miroslav Homen, Julio Marić, Vjera Miranović) redovni su sudionici u svim značajnijim muzičkim programima u Crnoj Gori. Višestruku plodnu muzičku djelatnost od svog dolaska u Kotor (1941. godine), ostvarila je pedagog, kompozitor i melograf Vida Matjan (1896). Istraživanjem muzičke prošlosti Kotora i Crnogorskog primorja uspješno se bavi dr Miloš Milošević. U poslijeratnim godinama značajan činilac u razvoju crnogorske muzičke kulture predstavljao je Radio-Titograd, u okviru kojeg tada djeluje više zapaženih vokalnih i instrumentalnih ansambala, a čija se redakcija narodne muzike uspješno bavi sakupljanjem i oživljavanjem narodnog melosa. Višegodišnji saradnik Radio-Titograda bio je Ilija Lakešić (1908- 1973), autor jedne simfonije (1951) i više orkestarskih djela. U okviru Radio-Titograda, 1959. je obnovljen Simfonijski orkestar sa kojim sarađuju, kao dirigenti ili solisti, eminentni jugoslovenski i evropski umjetnici. Najznačajnija muzička manifestacija „Dani muzike" Sv. Stefan - Budva, osnovana 1972, juna mjeseca svake godine okuplja najuspješnije jugoslovenske reproterskih ansambala, najzapaženije mjesto pripada KUD „Stanko Dragojević" (Titograd) i KUD „Njegoš" (Cetinje). Među muzičkim udruženjima, najmlađe je Udruženje kompozitora (1969) čija je najmarkantnija ličnost Borislav Tamindžić, autor više vokalno-instrumentalnih formi, orkestarske, koncertantne, solističke, horske, scenske i filmske muzike, koji svoje stvaralaštvo najvećim dijelom bazira na idiomu crnogorskog muzičkog folklora. No, crnogorske narodne pjesme i igre u raznim stilizacijama i obradama ne nalazimo samo u djelima crnogorskih kompozitora (Ivana Brkanovića, Ilije Lakešića, Đorđija Radovića, Cvjetka Ivanovića, Branka Zenovića, Srećka Markovića, Nikole Čučića, Žarka Mirkovića i dr.); od vremena srpskog kompozitora Stevana Mokranjca, pa sve do naših dana, posebno u djelima Nikole Hercigonje, one čine bazu iz koje je potekao niz vrijednih muzičkih djela u ostalim nacionalnim kulturama u Jugoslaviji.