POGLED U PROŠLOST

Spiridon - Špiro Bocarić rođen je u Budvi 24. maja 1876. godine u trgovačkoj porodici, od oca Evanđela i majke Anđelike, rođene Raičević. Rano pokazuje sklonost prema slikarstvu, a prve pouke dobio je od dvanaest godina starijeg brata Anastasa, takođe slikara. U toku 1894. godine pohađa u Veneciji Studio Scuola Disegno, da bi se sledeće 1895. godine upisao na Regio Instituto di Belle Arti. Iz Venecije odlazi u Novi Sad, a zatim se 1896. godine pridružuje bratu Anastasu, koji je radio u Mostar a i Sarajevu. U periodu 1897. do 1914.godine živi u Sarajevu, a potom u Banja Luci, gdje 1941. godine biva ubijen od strane ustaša.

Po dolasku u Mostar svojim djelovanjem ispunjavaju likovnu prazninu u kojoj se našla umjetnost u Bosni i Hercegovini u periodu prelaza od ikonopisnog ka modemom slikarstvu. Dok se Anastas u Bosni zadržao kratko, Špiro je ostao do кrаја života. Vrijeme u kome nastaje umjetničko djelo Spiridona - Špira Bocarića je kraj XIX i početak XX vijeka, dakle, vrijeme kada se ubrzano gradila građanska kultura na prostoru na koji su braća Bocarić upravo stigla. Umjetničko sazrijevanje Špira Bocarića dostiglo je vrhunac u prvoj deceniji XX vijeka, kada je i uradio najznačajnije portrete u Sarajevu.

Mlad, obrazovan i boemskog raspoloženja, po svjedočenju njegovih savremenika, vrlo brzo stekao je široki krug poznanika i prijatelja. Za vrijeme boravka u Sarajevu naslikao je veliki broj portreta naručenih od strane tadašnjih velikodostojnika, kao i portrete svojih prijatelja. To je vrijeme kada se kod bogatih trgovaca i zanatlija, uglednih ljudi i crkvenih velikodostojnika, kao i njihovih žena, sve češće javlja potreba da svoj status potvrđuju i posjedovanjem portreta kako sopstvenih, tako i svojih predaka, jer tako „gledaju svoje djedove i bake u starinskim nošnjama, sebe u redengotima i svoje životne saputnike okićene teškim niskama bisera, zlatnim lancima sa satićima, dragim kamenjem u kosi, ušima, rukama, kao najljepši izraz svog društvenog ugleda" (Ljubica Mladenović, 1982).

U Muzeju grada Sarajeva nalaze se zvanični portreti sarajevskih gradonačelnika (Mustaj-bega Fadilpašića i Nezira ef. Škaljića) i nekoliko portreta bogatih sarajevskih porodica koji se, s obzirom na umjetnički kvalitet, svrstavaju u red njegovih boljih radova. Njegovi portreti dabrobosanskih mitropolita Antima Grka, Nikolaja Mandića i Evgenija Letice, nalaze se u Sarajevu, u posjedu Srpske pravoslavne crkve.

U uspješnija ostvarenja Špira Bocarića ubraja se i portret dječaka Beluša Jungića, za koji istoričar umjetnosti Vida Husedžinović navodi da „svjetlost ovdje, kao ni na jednom drugom portretu, klizi preko čela, svjetluca na nosu i obrazu, da bi se u ružičasto - bjeličastoj igri završila na meko modelovanoj bradi. Ovako nekonvencionalan, slobodnog poteza, bio je još nekoliko puta, ali samo u detaljima. Tako 1898. godine kada portretiše uglednog hadžiju Jovana Hadžipetrovića i njegovu ženu Jovanku, u nekoliko detalja izbija sklonost za kolorističke akcente, zvučnu i živu materijalizaciju slikane odjeće". Slične kolorističke igre uočiće se na još nekoliko portreta rađenih između 1900. i 1905. godine (portreti Anastasije Šole, Miće Savića, Marije i Stijepe Hadžidamjanovića).

Od niza portreta nastalih u periodu između 1897. i 1914. godine, trebalo bi izdvojiti one koji su rađeni po modelu, i studiozno, od onih koji su rađeni na osnovu fotografije po narudžbi, slikani često rutinski. Osim portretima, bavio se i slikanjem ikonostasa u Hrvatskoj, Vojvodini i Bosni.

Špiro Bocarić je bio ne samo slikar, nego i publicista zainteresovan za proučavanje narodnog stvaralaštva. Zahvaljujući poznanstvu s Petrom Kočićem, upućen u njegove priče o Bosanskoj Krajini, iz Sarajeva je došao 1914. godine u Banja Luku, i tada i započinje Bocarićev „banjalučki period".

Danas se u vlasništvu Muzeja Republike Srpske nalazi zbirka od 57 njegovih slika, od kojih posebnu cjelinu i osobenost predstavljaju portreti bosansko - hercegovačkih ustanika, zatim portreti istaknutih građana Banja Luke, kao i niz slika sa motivima iz svakodnevnog života.

S obzirom da o ovim portretima nije pisano, niti je izrečen sud o njihovim likovnim vrijednostima, nameće se zadatak valorizacije i sagledavanja njihovog značaja u razvoju portretne umjetnosti na području Bosne i Hercegovine. Portreti koje je Bocarić radio po slikarskom postupku ne razlikuju se bitno. Portretisane ličnosti postavlja jednostavno u neodređeni prostor, što postiže neutralnom pozadinom. Ovakvo rješenje koristi kod najvećeg broja naslikanih portreta, pri čemu se izdvaja portret Petra Pecije Popovića, koji je prikazan u tročetvrtinskom stavu, zaustavljen u pokretu sa mačem u ruci, a u pozadini se vidi pejsaž, što slici daje naturalistički karakter.

Bocarić je ipak vješt da kratkim potezima dočara karakter portretisane ličnosti, iz čije monotonije vješto izvlači plemenitost portretisane ličnosti, a inkamat radi sa puno pažnje (Anđa i Pero Umićević). Ekspresivnost poteza daje poseban „štimung" na pojedinim portretima. Što se tiče kolorita, na većini portreta osjeća se monotonija, posebno na onima rađenim na osnovu fotografija (Petar Kočić, Vaso Pelagić, Adelina mis Irbi, Josip Juraj Štrosmajer). Nizom pravih i kosih paralelnih poteza, on na specifičan način gradi volumen, a plastičnost postiže blagim kontrastima svijetlih i tamnih tonova, ili valerima. Poštovanje forme osjeća se na svim njegovim slikama, bez obzira da li se radi o portretima ili žanr motivima. Bocarić nije idealizovao portretisane ličnosti. Glavnu pažnju posvećuje psihološkim vrijednostima portretisane ličnosti, dok ga je raskošna materija i dekorativnost manje zanimala i privlačila.

Portreti posvećeni istorijskim ličnostima, posebno ustaničkim vođama, predstavljaju značajan likovni izvor i dokument za proučavanje jedne epohe. Oni se svojim umjetničkim vrijednostima ne izdižu iznad prosječnog portretnog rada slikanog po porudžbini. Najveći broj ovih portreta nastao je za potrebe dekorisanja reprezentativne sale u zgradi novosagrađenog Doma kralja Petra Prvog Oslobodioca u Banja Luci, u kojoj je bio smješten i Muzej Vrbaske banovine. U sobi posvećenoj Petru Mrkonjiću (kralju Petru), na prvoj postavci Muzeja, nalazila se velika istorijska kompozicija, kao i 23 slike vojvoda i vođa, hajduka i dobrotvora iz bosansko - hercegovačkog ustanka (1875 - 1878). Sam portret kralja Petra, kao primjer tipičnog vladarskog portreta, po formatu je reprezentativan. Kralj je naslikan u prirodnoj veličini, bez pompeznosti svojstvenoj
ličnostima najvišeg ranga, sa atributima koji ukazuju na njegov društveni položaj. Portreti članova dinastije Karađorđevića godinama su bili anatemisani i nisu izlagani od 1941. do 1990. godine, kada su prvi put izloženi u Topoli, na izložbi „Karađorđevići u djelima likovnih umjetnika".

Među ovim portretima izdvaja se portret Goluba Babića, jednog od vođa bosansko -hercegovačkog ustanka, kao jedan od boljih portreta koji je folklorno živopisan i besprekomo zanatski izveden. Svakako je značajan i portret bana Svetislava Milosavljevića, Nišlije, koji je ostavio istorijski trag na Banja Luku. Ozbiljnost u držanju i izrazu izdvaja ga iz grape ostalih građanskih portreta.

Žanr slikarstvo, takođe, ima u njemu jednog od glavnih predstavnika u Bosni i Hercegovini, s obzirom da je ostavio niz dragocjenih slika iz nekadašnjeg života Sarajeva, Banja Luke i Krajine.

Slika Portal begove džamije u Sarajevu, sa jasnim uticajem italijanskog neoimpresioniste Segantinija i tehnike divizionizma, pokazuje dokle je slikar došao u rješavanju pitanja svjetlosti van ateljea, odnosno u oslobađanju od akademskog realizma. Slika dnevnu svjetlost, a rasvjetljavanjem palete postiže harmoniju likovnih i kompozicionih elemenata. Iako nije imao snagu evropskog neoimpresionizma, od koga je prihvatio samo formalne elemente, duh njegovih slika ostao je akademski.

Špiro Bocarić je predstavljao i značajnu ličnost u društvenom životu Banja Luke i tadašnje Vrbaske banovine. Naime, Bosanska krajina 1929. godine postaje Vrbaska banovina, jedna od devet ravnopravnih upravnih jedinica Kraljevine Jugoslavije. Kada je naredne godine donesena odluka o osnivanju Muzeja Vrbaske banovine Špiro Bocarić postaje njegov prvi direktor. Sa mnogo volje, poleta i entuzijazma prihvata se kompletnog posla osnivanja i organizacije Muzeja. Za njegovo ime vezana je prva postavka i cjelokupna djelatnost Muzeja Vrbaske banovine, čiji je baštinik Muzej Republike Srpske.

Iz brojnih arhivskih dokumenata Muzeja Republike Srpske vidi se koliko je Bocarić svojim brojnim predavanjima privukao šire interesovanje javnosti, ukazujući na značaj nacionalne baštine i ulogu Muzeja Vrbaske banovine u tome. Prvi korak u sakupljanju muzejskih predmeta bio je dinamičan. Mnogi pojedinci poklanjali su razne vrijedne istorijske predmete, odjeću, vezove, oružje, oruđe i ostalo. Uporedo sa slikarstvom zanimao se za etnografiju, numizmatiku, paleontologiju, minerologiju, a posebno fotografiju. Njegove fotografije i danas predstavljaju dragocjeno svjedočanstvo o staroj bosanskoj arhitekturi i ljudskim likovima iz tog vremena, a uradio je i dokumentarni film „Gradovi i predjeli Vrbaske banovine".

Špiro Bocarić je izdao i prvi turistički vodič „Vrbaska banovina", sa ilustracijama i propratnim tekstom na engleskom, njemačkom, francuskom i srpskom jeziku. Pred sam rat, 1941. godine, bila je pripremljena i njegova monografija „Narodna ornamentika Vrbaske banovine", sačuvana zahvaljujući sticaju okolnosti, i objavljena 1997. godine. U Monografiji se nalazi i niz Bocarićevih tekstova vezanih za Bosansku krajinu i narodnu umjetnost u tom području. „Svakako da ova knjiga i krajiški ornamenti danas sačinjavaju jednu duhovnu cjelinu i da su sve te njihove varijante samo dijalekti jedne višestruke estetske izražajnosti, koji daju nam dokaz kako su osjećanja, instinkti ovog naroda, nalazili i u ornamentici sredstvo da uporedo sa jezikom i običajima, povežu i održe i u estetici tip i stil svoje nacionalne individualnosti", napisao je Bocarić u monografiji koja je ilustrovana kolornim reprodukcijama narodnih nošnji, vezova i ornamenata. Kultuma istorija, dakle, pamtiće ga kao slikara, zaljubljenika u kulturnu baštinu Krajine, kojoj je dao veliki lični doprinos.

Značajan doprinos proučavanju djela Špira Bocarića dale su Ljubica Mladenović (Građansko slikarstvo u Bosni i Hercegovini u XIX veku, Sarajevo 1982., katalog izložbe Portreti starih sarajevskih građana, 1968.), Vidosava Husedžinović i Ivanka Bilić (Monografija, Glas srpski, Banja Luka l977.).

Ova izložba predstavlja upravo nastavak rada na obradi i afirmaciji umjetničkog opusa Spiridona - Špira Bocarića, slikara i muzeologa, čije se slike čuvaju u muzejima i po brojnim privatnim kolekcijama. Špiro Bocarić je bio i ostao prepoznatljiv po svom načinu slikanja. Tokom svoje pedesetogodišnje umjetničke djelatnosti Špiro Bocarić nije doživio neke veće stilske promjene. Na početku pripadnik akademskog realizma, a zatim pod uticajem italijanskog neoimpresioniste Đovanija Segantinija, prihvata tehniku divizionizma, koju srećemo u poslednjim slikama „sarajevskog" perioda, a glavna je odlika djela „banjalučkog" perioda. Bocarić u svom stvaralačkom likovnom izrazu nije mnogo eksperimentisao i njegovo slikarstvo zaustavilo se na granici vjekova. Njegove slike, prije svega, imaju dokumentarni karakter likovnog bilježenja, koje danas upotpunjuju naša saznanja stečena iz pisanih dokumenata i memoarske građe. Ipak, veliki broj njegovih slika, zbog posebnosti likovnog izraza, predstavljaju umjetnička ostvarenja koja prevazilaze dokumentarnu vrijednost. I pored mnogih nedostataka, slikarstvo Špira Bocarića predstavlja nezaobilazan doprinos bosansko - hercegovačkoj likovnoj umjetnosti i čini njen integralnidio.

Slavka Mirosavljević

Dvije muslimanke u sokaku pred džamijom, ulje na platnu, 47x69cm

Djevojka na Vrbasu u Gornjem Šeheru, ulje na platnu, 37x64cm

Pred imaretom, ulje na platnu, 124x162

Anđa Umićević, ulje na platnu, 37x45cm

Marko Miljanov, ulje na platnu, 22x27cm

Petar Kočić, ulje na drvetu, 34x43cm

Kulenović kula, ulje na platnu, 37x42cm

Slika se nalazi u privatnom vlasništvu u Ljubljani, Slovenija. Zahvaljujemo se vlasniku koji nas je kontaktirao i poslao fotografiju ove slike.

Špiro sa bratom Anastasom