Rajko Vujičić
SREDNJOVJEKOVNO SLIKARSTVO U CRNOJ GORI

Slikarstvo 11. vijeka

Preuzeto iz knjige:

Bilješka o autoru

       Rajko Vujičić je rođen 18. maja 1940. u Gornjem Polju kod Nikšića. Diplomirao je istoriju umjetnosti i germanistiku na Filozofskom fakultetu u Skoplju (1964). Magistrirao je i doktorirao na Filozofskom fakultetu u Zadru (Bokokotorska ikonopisna škola 17-19 vijeka). Predavao je istoriju umjetnosti i njemački jezik na Turističkom odsjeku Više pomorske škole u Kotoru (1966-1985). Radio je zatim kao docent istorije umjetnosti na Kulturološkom fakultetu na Cetinju (1985-1988). Od tada, pa do penzionisanja (2005), predavao je opštu i nacionalnu istoriju umjetnosti na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Učestvovao je na više naučnih skupova u zemlji i inostranstvu. Objavio je osamdesetak naučnih članaka u domaćim i stranim časopisima, u kojima se uglavnom tretira problematika vezana za crnogorsku kulturnu prošlost.
Najznačajnija djela: Spomenici kulture Crne Gore (sa Č. Markovićem), Beograd 1997; Studije iz cmogorske istorije umjetnosti, Cetinje 1999; Crna Gora kroz, kulturnu baštinu (sa Č. Markovićem), Beograd, 2006.
Autor se bavi i publističkim radom. Član je Crnogorskog PEN centra. Redovni je član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti.

Slikarstvo 11. vijeka


       Slikarstvo kao likovna tehnika na prostoru koji je obuhvatala dukljanska država, bilo je dugo zapostavljeno. Poslije značajnih podnomozaičkih ostvarenja za vrijeme ranog hrišćanstva, zamrla je aktivnost kao i sjećanje na bilo koju vrstu slikarskog izraza. Nije to bio slučaj samo sa Dukljom već i sa njenim širim okruženjem u tim nedovoljno osvijetljenim vremenima u, uobičajenim terminom rečeno, tzv. „mračnim stoljećima", u koje se ubraja vrijeme od 8. do 10. vijeka,1 interesovanje za zidno slikarstvo oživljelo je tek u 11. vijeku, mada još uvijek skromnim intenzitetom. Tada se preromanički hramovi počinju češće ukrašavati zidnim slikarstvom i snabdijevati ikonama, od kojih u nas nijedna nije sačuvana. Uništeni su i brojni freskoansambli, jer slikarstvo, rađeno na neotpornom materijalu, nije odoljelo vremenskom trajanju, a skromni tragovi koji svjedoče o njihovom postojanju ne mogu pružiti iole jasniju sliku o njihovom likovnim vrijednostima, poručiocima i majstorima.

       Najbolje očuvano freskoslikarstvo iz tog perioda otkriveno je u crkvi Sv. Mihaila u Stonu. Ono je, iako u cjelosti nije sačuvano, pobudilo veliko naučno interesovanje.2 Iako je taj spomenik danas dio hrvatske kulturne baštine, ovdje se osvrćemo na njega jer se radi o zadužbini dukljanskog (zetskog) kralja Mihaila, što dokazuje sačuvana ktitorska kompozicija s njegovim likom.

1 Jedini spomenik slikarstva u okruženju iz tog perioda je crkva Svetog Petra kod Rasa (današnjeg Novog Pazara), koja je bila oslikana u freskotehnici u 9. ili 10 vijeku. Up. V. Đurić, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, str. 25-26, gdje je navedena starija literatura
2 Na crkvu Sv. Mihaila u Stonu prvi je skrenuo pažnju Lj. Karaman, Crkvica sv. Mihaila kod Stona, Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva, XV, Zagreb 1928, str. 81-116. Isti autor se vraćao na tu temu u još nekoliko navrata u jugoslovenskim i stranim časopisima.

Freske su pobudile i još pobuđuju naučno interesovanje zbog karaktera i ikonografskih osobenosti. Neki istraživači su ih smatrali tvorevinom Zapada, drugi u njima vide vizantijsko slikarstvo komninske orijentacije, odnosno amalgam jednih i drugih uticaja. Sv. Radojčić smatra da se radi o zapadnom ranoromaničkom stilu koji „mnogo podsjeća na francusku romanika".3 V. Đurić drži da te freske „ne pripadaju vizantijskom umetničkom jeziku",4 dok ih P. Mijović i još neki istraživači vezuje za ilustracije južnoitalijanskih Exultet-svitaka.5 Stonske freske, međutim, predstavljaju izuzetnu pojavu, kako po slikarskim tako i ikonografskim karakteristikama.

Ston, crkva Sv. Mihaila, ktitorski portret kralja Mihaila

       Scene, figure i portreti raspoređeni su po lateralnim zidovima, apsidi i svodu crkve. U donjoj zoni je sačuvano nekoliko stojećih figura - sv. Jovan Krstitelj, sv. Đorđe i arhiđakon Stefan. U apsidi je sačuvana scena Prvi grijeh, na svodu istočnog traveja Hristos u slavi, a u polukalotama četiri bočne niše smještena su četiri jevanđelista. U zapadnoj niši na sjevernom zidu naslikan je kralj-ktitor sa modelom crkve u rukama. Obučen je u svečano odijelo, a na glavi ima kraljevsku krunu zapadnog tipa.6 On crkvu prinosi Hristu koji je prikazan u oštećenoj kompoziciji Strašnoga suda. Između ktitora i Hrista morao je postojati i neki posrednik, što bi u ovom slučaju mogao biti sv. Mihailo, titular crkve i imenjak ktitora, ali istovremeno i jedan od centralnih figura u Strašnom sudu u kojemu ima ulogu „mjerača duša". Model crkve pokazuje kako je ona prvobitno izgledala: nad centralnim dijelom imala je kube na uzdignutom postolju i kulu-zvonik na zapadnom dijelu.

3 Sv. Radojčič, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SAN, CIII, Beograd 1953, str. 53.
4 V. Đurić, Vizandjske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, str. 189. sa navedenom starijom literaturom
5 R. Ljubinković, Quelques observations sur le probleme des rapports artistiques entre Byzance, I 'Italie meridionale et la Serhie avant Kllh siecle, IX Corso di cultura sull'arte ravennate e bizanime, Ravenna 1963, p. 195-205; P. Mijović, Romansko zidno slikarstvo, Istorija Crne Gore 2, Titograd 1970, str. 224-227
6 O kruni up. M. Abramić, Jedan doprinos k pitanju oblika hrvatske krune, Šišićev zbornik, Zagreb 1929, str. 1-14

       Freske se odlikuju veoma naglašenim crtežom izvedenim jakim potezima tamne boje koji konturira lica, figure i draperije. Izražena tendencija za graficizam i plošnost daje opštem utisku izraz rustikalnosti. Kolorit je sveden na svega nekoliko tonova, a kompozicije na osnovne aktere. Ispupčeni djelovi lica su naglašeni svijetlim linijama bez prelaza, plošno, poput preromanickih kamenih reljefa apliciranih na tamnu zeleno-plavu pozadinu. Medutim, posebnu pažnju zavreduje ikonografski program koji kulminira u dvije kompozicije - Prvi grijeh (Istjerivanje Adama i Eve iz raja) i Strašni sud. Prva scena se neočekivano našla u apsidi, najistaknutijem mjestu crkve u kojemu se, po pravilu, slikaju događaji vezani za liturgijski obred. Ta neobičnost je pomogla istraživačima da utvrde izvorište i predloške po kojima je ikonografski oblikovano stonsko slikarstvo. Grijeh i iskupljenje su osnovna ideja čitavog živopisa. Tekstualni i likovni uzor za tu misao slikar je našao u južnoitalijanskim Exultet-svicima, dugačkim rotulusima od pergamenta, na kojima su bile ispisane svečane pjesme, „Uskršnji proglas", koji je đakon „uzvikivao" sa amvona na Veliku subotu, tj. uoči Uskrsa. Svaki stih je bio ilustrovan, tako da su vjernici tokom odmotavanja rotulusa gledali ilustracije usmjerene prema njima i slušali odgovarajuće stihove. Osnovni sadržaj egzulteta predstavlja tema o prvom grijehu i iskupljenju, što je slikaru poslužilo kao izvor da istu ideju unese u stonski živopis.7 Ideja o iskupljenju pokrenula je i ktitora, u ovom slučaju kralja Mihaila, da izgradi crkvu, te da se na fresci prikaže kako je prinosi Hristu na dar. To je prvi primjer i začetak ktitorske kompozicije u freskoslikarstvu u ovim prostorima.

Kuti, crkva Sv. Tome, fragment živopisa

       Freske u Stonu, iako ne dosežu visoku likovnost, predstavljaju značajnu istorijsku i kulturnu vrijednost u vremenu kada j e srednjovjekovno slikarstvo bilo na samom početku svog trijumfalnog pohoda. Dok je ktitor crkve i naručilac živopisa poznat i identifikovan kao dukljanski kralj Mihailo, ličnost slikara ostala je obavijena tajnom. Ipak, njegova teološka učenost i veza sa južnom Italijom kao da nagovještavaju mogućnost da se radi o pripadniku benediktinskog reda. To dobija još više na značenju kada se zna da su Vojislavljevići njegovali dobre odnose sa tim monaškim redom. Ti odnosi su bili toliko bliski da su svoj mauzolej izgradili u jednoj njihovoj opatiji, u Svetom Srđu i Vakhu na Bojani.
Od fresaka u Stonu nešto mlađe je bilo zidno slikarstvo u crkvi Sv. Toma u Kutima kod Zelenike. Od njega je sačuvano samo nešto fragmenata pronađenih u šutu prilikom izvođenja arheoloških ispitivanja i preneseni su u hercegnovski muzej. Otkriveno je nekoliko svetiteljskih likova, mada ne u cjelosti, djelovi draperija, detalji tijela, ruка jednog svetitelja sa knjigom i razni fragmenti koji se ne mogu identifikovati. Lijepo modelovana lica, krupne oči i draperija s geometrijskim i vegetabilnim ukrasima, te skala svijetlog okera, maslinastozelene i ciglastosmeđe boje, ukazuje na činjenicu da je slikarstvo Zete ranog 12. vijeka, kada su nastale freske u Kutima, već bilo pod jakim uticajem vizantijskog slikarstva.8 Još je nekoliko crkava u državi Vojislavljevića bilo ukrašeno freskama o čijem postojanju svjedoče tek pokoji sitni fragment pronađen u šutu ruševina.

7 Freske u crkvi Svetog Mihaila prvi je vezao za Exultet-svitke R. Ljubinković, Predstava prvog greha u apsidalnoj konhi u crkvi svetog Mihaila kod Stona, Zbornik Narodnog muzeja, IV, Beograd 1964, str. 223-229. To je prihvatio i P. Mijović, Istorija Crne Gore, 1, Titograd 1967, str. 224-227.
8 O freskama u Kutima pisali su: J. Kovačević - I. Pušić, Iskopavanja na ruševinama crkve sv. Tome u Kutima - Boka Kotorska, Arheološki pregled, 1, Beograd 1959, str. 157; V. Đurić, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, str. 26; I. Pušić, Crkva sv. Tome u Kutima, Zograf 17, Beograd 1986, str. 76-77.