|
|
|
|
Dragica Đurašević - Miljić: SUDBINA RANOSREDNjOVJEKOVNIH SPOMENIKA U CRNOJ GORI Aprila 1998. interesovanje za Duklju pokazaće SPC koja poziva na “pravoslavni dukljanski sabor u Hramu Stare Duklje” gdje služi - Amfilohije Prostor današnje Crne Gore, sa okruženjem koje joj je kroz istoriju manje ili više politički ili kulturno gravitiralo, predstavlja po bogatstvu i raznovrsnosti kulturno-istorijskog i umjetničkog nasljeđa veliki izazov za istraživače i naučnike. Postojanje više civilizacijskih i kulturnih slojeva i tragova koje su na tom prostoru ostavili razni narodi, u dugom vremenskom rasponu, predmet je, već vijek i po, interesovanja više nauka, a prije svega istorije, geografije, antropologije, arheologije, etnologije, istorije umjetnosti. Ta proučavanja imaju tri smjera: sa začecima i konstruisanjem društvenih nauka u 19. vijeku, izučavanjem prostora Crne Gore, ukupne njene prošlosti, sa više ili manje uspjeha bavila se crnogorska nauka; crnogorski prostor je izučavan u jugoslovenskom kontekstu, i bio je predmet (različitih) interesovanja izvanjaca i stranaca. Tako je nastala bogata literatura o Crnoj Gori i njenoj prošlosti, nagomilano je veliko iskustvo, akumulirana brojna i raznovrsna saznanja više nauka i naučnih disciplina. Njihovi rezultati su od velikog značaja i interesa u nastojanju da se sklopi, bar približno, cjelovita naučna slika ukupne prošlosti Crne Gore. U tom smislu posebnu pažnju zaslužuju kako pokušaji jedne sveobuhvatne sinteze tako i monografije, studije ili radovi koji se bave manjim temama, segmentima ili problemima crnogorske prošlosti, pojedinim periodima u istoriji Crne Gore. Međutim, srednjovjekovni period prošlosti Crne Gore, uprkos izuzetnim rezultatima nauka koje su se njime bavile, ostao je nedovoljno izučen, neadekvatno osvijetljen i necjelovito obrađen, i pored ne malog broja sačuvanih tragova iz toga vremena, spomenika duhovne i materijalne kulture. Posebnu poteškoću predstavlja nedostatak pisanih svjedočanstava, arhivske građe i izvora pomoću kojih bi se mogla rekonstruisati naučna slika toga razdoblja u istoriji Crne Gore, koja bi bila interdisciplinarna a ne parcijalna. Uz sve to, uprkos časnim pokušajima više nauka i brojnih istraživača, naučnika raznih profila, u bavljenju srednjim vijekom u Crnoj Gori, naročito njegovim ranim periodom, prisutne su i tendencije koje, iako imaju naučno ruho, nemaju baš čiste naučne namjere. Pod plaštom nauke u izučavanju srednjeg vijeka u Crnoj Gori ukrštali su se politički, na crnogorsku prošlost projektovani, a ne naučni, interesi. U tom smislu, budući direktno ili indirektno u službi politike, ideologije ili velikih državnih projekata u okruženju, srednjovjekovni period prošlosti Crne Gore je bio, a u velikoj mjeri to je i danas, predmet različitih prisvajanja, krivotvorenja, očiglednih falsifikata. To je nanijelo i nanosi ne malu štetu izučavanju crnogorske prošlosti i često je davalo i daje iskrivljenu sliku u njenom promišljanju, rekonstruisanju i valorizovanju. Sa stanovišta istorije umjetnosti, srednjovjekovni period Crne Gore je, posebno njegova rana faza, veoma zanimljiv za istraživanje. To vrijeme je predmet i ovog rada koji želi da pokaže stanje i odnos prema srednjovjekovnom spomeničkom nasljeđu (crkvama i manastirima prije svega), pristupe u njegovom izučavanju i prezentaciji istraživačkih rezultata, ali i da ukaže na pojave neodgovornosti ili otvorene zloupotrebe samih spomenika i naučnih rezultata. Želim da iznesem nekoliko svojih zapažanja i istaknem probleme koji se odnose na taj period. Osim na poznata saznanja o ovom periodu i o kulturi ili kulturama koje su u njemu nastajale i smjenjivale se ili se preplitale, želim da se osvrnem na ranu hrišćansku crkvenu arhitekturu koja je nastajala u to vrijeme na prostoru Crne Gore, na njene društvene, umjetničke i stilske odlike, ali i na spomenike koji, uprkos svojoj ruiniranosti, porušenosti, nedovoljnoj istraženosti, svjedoče i o vremenu u kome su nastali i o vremenima kroz koja su prolazili, kao i o nama današnjima. Ovi crkveni spomenici autentično reprezentuju cijelu jednu srednjovjekovnu atmosferu, duhovno i idejno stanje, složenost i stepen društvenog razvitka, način državnog uređenja, uzajamnost različitih uticaja, sukobljavanje religijskih i političkih interesa, njihove kompromise. Na njima je ostao pečat naroda koji su živjeli na ovom prostoru između Istoka i Zapada, ali i slovenska obilježja koja su, sve više, primali. Uprkos nadzoru Istočnog ili Zapadnog carstva, istočne ili zapadne crkve - slovenski duh i slovenska kultura, primajući hrišćanstvo, sačuvali su, u velikoj mjeri, svoju autentičnost. Drevna slovenska država Duklja, prethodnica kasnije crnogorske države, izgradila je, uz sve uticaje sa strane, temelje sopstvene kulture i prepoznatljivosti. To se, iako su sačuvani samo fragmenti prošlosti iz toga vremena, najbolje može očitati na spomenicima arhitekture, na crkvama i manastirima. Pored evidentnog, pa i u naše vrijeme, zatiranja i devastiranja tragova te prošlosti, mogu se uočiti bitne karakteristike, osnovna obilježja, sadržajne i formalne odlike, nivo ukusa i estetska vrijednost. Srednjovjekovna arhitektura ranog perioda potvrđuje da je prostor današnje Crne Gore, u to vrijeme, bio kolijevka jedne visoke kulture, koju su uz usvojene vrijednosti sa istoka i zapada, kao i one koje je sa sobom nosilo hrišćanstvo, stvarali dukljanski Sloveni, iznova duhovno definišući ovaj prostor, unoseći u njega nova, slovenska obilježja. Za ovu priliku podsjetiću samo na neke crkve iz ranog srednjeg vijeka koje, i dalje, čekaju naučnu obradu i valorizaciju. DUKLjA: Mjera naše nebrige o spomenicima svakako je, u svijetu poznati lokalitet, Duklja. Već više od jednog vijeka ovim se spomenikom bave istraživači, stručnjaci zaduženi za zaštitu, nadležne službe. Krajem XIX vijeka sam kralj Nikola pokreće akciju za istraživanje i zaštitu lokaliteta, angažuje Pavla Rovinskog koji, ne baš stručno, na Duklji počinje da radi 1890. godine. Međutim, strani istraživači u Duklju dolaze samoinicijativno, 1893. engleski arheolozi predvođeni A. Munroom i nakon toga Pjero Stikoti, koji je o Duklji objavio i monografiju, do danas naučno neprevaziđenu i nezaobilaznu, 1913. godine. Pedesetih godina prošlog vijeka Duklja je ponovo privukla pažnju istraživača i potom je, devedesetih, bučno najavljivan i promovisan projekat “Istraživanje, konzervacija i prezentacija Duklje”, na kojem su nekoliko godina radili u CANU i SANU. To je trebalo da označi početak kraja nedopustivom tretmanu Duklje u naše vrijeme. Ipak, zbog nedostatka novca i neriješenih odnosa sa vlasnicima parcela (kako čitamo u štampi “zbog ukupne situacije”) radovi su obustavljeni. Potom, sasvim nevjerovatno, pored brojnih natpisa u novinama kojima se ukazuje na značaj istraživačkih objekata i otkrivanja vrijednog materijala, čitamo: “Vandalski pir u drevnoj Duklji”, novembra 1999. i nešto kasnije, jedan sličan čin, kad su ništeni neki novi nalazi, dio dokumentacije i objekat u kojem su bile, povremeno, smještene ekipe koje su na lokalitetu radile. Potvrđuju se riječi jednog od istraživača da je sudbina Duklje tužna, odnosno da je “Duklja nesrećan lokalitet”. Tu tužnu sudbinu antičke Duklje dijele i spomenici srednjeg vijeka, otkriveni na ovom lokalitetu tokom kampanje 1893. godine. U literaturi poznate bazilike A i B, kao i krstoobrazna crkva sv. Marije, nikada nijesu istražene, one kao da su u planovima stručnjaka ostavljene po strani. ------------------------------------------------------------------------------- Neočekivano, naglašeno interesovanje za ranosrednjovjekovne crkve u Duklji pokazaće Crkvena opština Podgorica, koja u dnevnoj štampi 24. i 25. aprila 1998. godine objavljuje informaciju: “Crkvena opština Podgorica najavila je da će sjutra, na Tominu nedjelju, biti održan Pravoslavni dukljanski sabor u Hramu Stare Duklje, odnosno Hramu Svetog Jovana Vladimira, zetskog kralja mučenika. Od devet časova služiće mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije sa sveštenstvom, uz pojanje Hora Svetog Marka i Beogradskog kamernog hora. U svečanom sabornom programu, kako je najavljeno, učestvovaće dramski umjetnici, pjesnici i guslari”. Čini se da je i ova posjeta dukljanskim crkvama u sklopu naglašenog interesovanja Crnogorsko-primorske mitropolije za period ranog srednjeg vijeka u Crnoj Gori. Smisao tog interesovanja objasnio je, čini se, prof. Đorđe Janković iz čijeg intervjua, objavljenog u banjalučkoj “Republici”, a koji je dostupan na Internetu, prenosimo: “Posle otkrića naših ranih manastira u Tvrdošu i na Prevlaci kod Tivta, čija su iskopavanja u toku, očekujem da se kroz iskopavanja nekog manastira ili crkve u zapadnim srpskim predjelima (mislim na oblasti od Vrbasa do Pounja), dokaže pokrštavanje Srba najkasnije u VII stoljeću, kako svjedoči car Konstantin VII Porfirogenit. Time bi bilo riješeno pitanje takozvanih “bosanskih bazilika”, i ponovo bi se potvrdio naš etnički prostor u rimskoj Dalmaciji, uključujući svu Krajinu. -------------------------------------------------------------------------------- Naša se Crkva može pokazati kao nasljednik apostolske Crkve Dalmacije, i to nije samo pitanje prestiža i ravnopravnosti sa drugim crkvama što ih uspostaviše apostoli, već odgovornosti za dobijenu blagodet, odnosno pruženu priliku da se krene pravim putem. Mislim da bi bilo korisno za sav narod da spozna svoju prošlost, kako više ne bi ponavljao greške, i tako stekao budućnost...” Hoće li Mitropoliji poći za rukom da “obnovi” ove crkve onako kako je to već urađeno, ili se radi, na velikom broju objekata srednjovjekovne arhitekture u Crnoj Gori, ovoga puta na lokalitetu koji našom nebrigom propada, pljačkanom, devastiranom prugom, strujom, vodovodom. Hoće li i ova vrsta devastacije biti dozvoljena? Okolina Podgorice, a izgleda i područje samog grada, imaju znatnih arhitektonskih spomenika iz ovog vremena, čiji značaj u nauci ili još nije uočen ili je zanemaren. Lokalitet Gradina nadležnim organima nameće veliku obavezu jer su za nju vezani počeci nacionalne kulture i državnosti na ovom tlu GRADINA: Jedan od spomenika ranosrednjevjokovnog perioda, koji je privukao pažnju istraživača sedamdesetih godina prošlog vijeka, jeste lokalitet Gradina u Martinićima. Ovdje je prof. Korać otkopao ostatke trobrodne bazilike koja je, doduše mnogo godina kasnije, dobila sveobuhvatnu naučnu monografiju. Nadamo se da će ovo biti podsticaj za naučnu obradu i publikovanje i drugih vrijednih srednjovjekovnih spomenika. Takođe vjerujemo da će bazilika postati dostupna posjetiocima, jer se nakon davnih istraživanja na njoj više nije radilo. Adekvatniji tretman mora imati i kamena plastika sa ovog lokaliteta koja se sada čuva u Zavičajnom muzeju u Danilovgradu, jer: “Gradina, ranosrednjovjekovni grad, predstavlja veliki izazov i obavezu ne samo za stručnjake već i nadležne društvene organe da se ozbiljno zainteresuju za ovaj vrijedni spomenik za koji su vezani počeci nacionalne kulture i državnosti na ovom tlu,” kaže profesor Korać. (Pobjeda, 16. 10. 1985). DOLjANI KOD PODGORICE: Još je jedan arheološki lokalitet u posljednje vrijeme izazvao naročitu pažnju Crnogorsko-primorske mitropolije. To je manastir u Doljanima kod Podgorice koji je crkva preimenovala u Manastir Zlatica. Poznat iz starije literature, a svoju prvu arheološku obradu dobio je 1954. godine, kada je izvršeno rekognosciranje, i 1956 - 1959. godine, kada je započelo iskopavanje “na lokalitetu Crkvine u Doljanima, u zaseoku Podglavici, na oko tri kilometra sjeveroistčno od Doclea-e”. Tada su otkriveni ostaci dvije ranohrišćanske građevine, južne u obliku trikonhosa, i sjeverne, trobrodne bazilike, obje iz sredine VI vijeka. Nakon nužnih konzervatorskih zahvata, lokalitet je prepušten zaboravu. Nastavkom radova 1980, 1981. i 1982. godine spomenik je rekonzerviran, a radovi su izvođeni u organizaciji Muzeja i galerija Titograd. I opet je ovaj spomenik neobične sudbine zaboravjen od onih koji su zaduženi da se staraju o spomenicima. Pored toga što doljanske kampanje iskopavanja nijesu publikovane i što se lokalitet nalazi u lošem stanju, znamo da se radi o arhitektonskom kompleksu koji upečatljivo ilustruje kulturne uticaje koji su se u Prevalisu osjećali sredinom VI vijeka. Dok bazilika pripada lokalnoj, dalmatinsko - salonitanskoj građevinskoj tradiciji, trikonhos je predstavnik prijestoničkih arhitektonskih koncepcija. Neopravdanu i neobjašnjivu nebrigu društva za vrijedne arheolške lokalitete kakav je, svakako, i ovaj u Doljanima, iskoristila je crkva. “Obavještavamo sve pravoslavne vjernike da će se na Zlatici (Podgorica), na temeljima razrušenog drevnog dukljanskog i svetosavskog hrama, na Cvijeti, u nedjelju, 12.04.1998. god. u 09 časova, održati svečana Arhijerejska liturgija, u slavu ulaska Hristovog u Jerusalim. Svetu Arhijerejsku liturgiju služiće mitropolit crnogorsko - primorski gospodin Amfilohije, sa sveštenstvom. Svi su pozvani da učestvuju u ovoj svetkovini koja je i početak obnove Sabornog hrama ove drevne vizantijsko - pravoslavne episkopije.” (“Pobjeda”, 11.04.1998.) “Pripadnici 56. inženjerijskog puka očistili su u subotu crkvište nekadašnjeg manastira Zlatica, gdje bi, pošto arheolozi završe posao, prema planovima Mitropolije opet trebalo da nikne manastir. Prema procjenama arheologa, manastir datira iz petog vijeka i nekada je bio sjedište srpsko - dukljanske eparhije. Po nekim podacima moguće je da je ovdje bilo i prvo sjedište zetske eparhije, čak i prije Prevlake. Nakon čišćenja očekuje se da ovdje počnu arheološka istraživanja, a potom restauracija trikonhosa (oltara u obliku lista djeteline), a i manastirskog konaka u kojem je svojevremeno boravio posljednji kučki vojvoda Vaso Ivanović. Mitropolija je već otkupila i ubilježila kao svoju imovinu sav prostor nekadašnjeg manastira.” (“Dan”, 22.05.01. - kurziv D.Đ.M) Nakon ovoga jedini zaključak je da je i ovaj manastir, konačno, izgubljen za istraživače i proučavaoce istorije srednjeg vijeka na ovim prostorima. Izgubljen je i kao spomenik visoke kategorije, mada, nakon informacije da je, sa zemljištem na kome se nalazi, prodat - sumnjamo i da je bio uveden kao zakonom zaštićen spomenik. Ubrzo će se ovdje naći novi objekti. Pretpostavljamo to po najavi u štampi, kao i po idejnoj rekonstrukciji izgleda manastira koja je urađena prema zamisli Đorđa Jankovića i publikovana. CRKVA SV. ĐORĐA, PODGORICA: Svoju ranohrišćansku istoriju svakako ima i crkva Sv. Đorđa u Podgorici. Pri gradnji crkve u srednjem vijeku, koja je kasnije pretrpjela mnoge prepravke, nepoznati srednjovjekovni graditelj upotrijebio je i nekoliko starohrišćanskih, odnosno ranosrednjovjekovnih fragmenata. Oni nijesu ugrađeni samo kao ukras ili građevinski materijal, već kao sastavni konstruktivni dio crkve. A činjenica je da su srednjovjekovne građevine vrlo često podizane na temeljima starijih ili neposredno uz njih. Ugrađivanje rimskih i starohrišćanskih arhitektonskih i skulptorskih djela bilo je uobičajeno u arhitekturi od IX do XIV stoljeća. Pri radu na restauraciji ili konzervaciji crkve pod Goricom propuštena je prilika da se, pošto se pristupilo sistematskom arheološkom istraživanju ljeta 1963. godine, pod rukovodstvom arhitekte Jovana Neškovića iz Beograda, a u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, identifikuju i prezentuju najstariji slojevi crkve. Zbog ove nezainteresovanosti da se osvijetli izgled prvobitno podignute crkve, nove teze o vremenu izgradnje teško da mogu biti egzaktno dokazane. Rajko Vujičić, prilikom promocije svoje knjige “Studije iz crnogorske istorije umjetnosti”, rekao je, između ostalog: “Crna Gora je hendikepirana jer nemamo niti jednu instituciju ili fakultet koji bi obrazovao istoričare umjetnosti. Zato i ne možemo očekivati da se naša kultura identifikuje onako kako zaslužuje. Poslije Pavla Mijovića, mi nemamo nikoga i postajemo tužna panorama na polju istorije umjetnosti. Nije identifikovan niti jedan spomenik iz doba prve dinastije, a o Vojislavljevićima su klasifikovani spomenici, ali van Crne Gore”. Vujičić je iznio i tezu da je crkva Svetog Đorđa u Podgorici iz doba Vojislavljevića, ali da se to nije istraživalo na odgovarajući način, jer “mi nemamo svog kadra, a značajni arheolozi i istoričari umjetnosti, koji su dolazili iz drugih centara, uvijek su tražili ono što je interesantno za njihove patrimonije i njihovu kulturu.” (“Vijesti”, 14. oktobar 1999). Da se slične stvari ne bi dešavale, a dešavaju se, neophodno je napraviti valjan plan obnove spomenika i naročito, pri tome, voditi računa kada se na starim temeljima, olako i nestručno, podižu nove crkve. A to je u Crnoj Gori, u posljednje vrijeme, često. Ne vodeći računa o stilskim odlikama i drugim osobenostima, afirmiše se načelo naknadne unifikacije. MANASTIR SV. ARHANĐELA MIHAILA NA PREVLACI: Prevlaka kod Tivta je u nauci dobro poznat lokalitet, sa crkvom Sv. arhanđela Mihaila. Istraživanjima, koja sa prekidima traju duže od jednog vijeka, utvrđeno je postojanje većeg arheološkog kompleksa čija se slojevitost jasno očituje u postojanju više kulturnih i vremenski različitih arheoloških cjelina, koje se, s obzirom na postanak i funkciju unutar cjelokupnog lokaliteta, mogu svrstati u nekoliko osnovnih kulturnih i hronoloških faza. Za period srednjeg vijeka na ovom lokalitetu najvažnija su istraživanja organizovana u ljeto 1956. godine od strane Arheološkog instituta SANU, uz materijalnu pomoć Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG. Radovima su rukovidili profesori V. Korać i J. Kovačević. -------------------------------------------------------------------------------- Na žalost, osim preliminarnog izvještaja, rezultati do kojih su došli nijesu publikovani, a naučnicima i stručnjacima nije dostupna tada prikupljena dokumentacija. Korać i Kovačević su, polazeći od istraživanja koja je objavio M. Crnogorčević, posebnu pažnju poklonili crkvi Sv. Mihaila i zaključili: “Osnovna dispozicija prostora, razmjere i tehnika zidanja trobrodne crkve čine elemente romanske umjetnosti. Po svom obliku oltarskog dijela, crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na Primorju... Prilikom iskopavanja nađeno je više fragmenata preromanske arhitektonske plastične dekoracije. Po motivima i obradi ovi fragmenti čine cjelinu sa odgovarajućim materijalom sa Prevlake, koji je objavio Crnogorčević...” Prije nekoliko godina Arheološka zbirka Crne Gore organizuje nova istraživanja radi obnove Manastira (?) Kao rukovodioca angažuje prof. dr Đorđa Jankovića, šefa Katedre za srednjovjekovnu arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu i profesora na Duhovnoj akademiji u Srbinju. “Radove je omogućila Vojska Jugoslavije... uz sredstva Crnogorsko - primorske eparhije, odnosno Mitropolije i crkvenih opština Kotora i Herceg Novog. Dragocjenu pomoć pružilo je Ministarstvo za kulturu Republike Srbije... Pomoć istraživanjima pružili su i brojni priložnici... Opština Tivat, Aerodrom Tivat, hotel “Fjord”. Izvještaj o istraživanjima u 1997. godini objavljen je u “Glasniku Srpskog arheološkog društva” 14, gdje se, između ostalog, kaže: “Ustanovilo se da je Manastir podignut na ruševinama prostrane i reprezentativne rimske građevine sa dva sloja podnih mozaika... Oko jugozapadnog ugla porte ustanovljeni su slojevi iz doba cara Konstantina Velikog, a zatim sa kraja kasne antike... Pretpostavlja se da je tu bio manastir još u IV - VI stoljeću... Iz doba svetog Save i Nemanjića, potiču ostaci manastirskih zgrada, sagrađenih unutar jugozapadnog ugla četvorougaonog obujmnog zida.” Ovo tumačenje svakako nije dovoljno da potvrdi da je na ovom mjestu bilo sjedište Zetske episkopije, a s obzirom da taj podatak u nauci, na osnovu istorijskih izvora, nikada nije utvrđen (zanimljivo je napomenuti da sam o problemu sjedišta Zetske episkopije imala saopštenje na okruglom stolu “Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraživanja”, koji je u organizaciji Istorijskog instituta Crne Gotre održan maja 1997. godine u Podgorici, te da je u objavljenom zborniku radova, voljom recenzenata S. Ćirkovića i B. Hrabaka moj rad izostavljen). Monah SPC Nikodim: Misija bendiktinaca je bila da Srbima predaju hrišćansko nasljeđe i potom nestanu u moru njihove nadmoćnosti Nadali smo se da će u rješavanju ovog važnog pitanja srednjovjekovne istorije pomoći arheološka istraživanja. Međutim, u nedostatku materijalnih ostataka na terenu, pristupilo se, slobodni smo reći, proizvoljnom tumačenju koje, najčešće, nema potporu u onome što je nauka već utvrdila kao činjenicu. Cilj je, zapravo, da se stvori nova slika o političkoj istoriji srednjeg vijeka na ovim prostorima. Sve do sada date izjave u intervjuima rukovodilaca radova to potvrđuju: “Ta istraživanja smo otpočeli radi zaštite i obnove objekata, ali smo naišli na neočekivano - to su naši najstariji manastiri do sada otkriveni... Međutim, ispostavilo se da od sedmog vijeka u tom manastiru nesumnjivo žive Sloveni i to Srbi, što pokazuju tipično srpski ukrasi na pronađenoj grnčariji.” ("Politika", 11. septembar 1999). Manastir je dobio značajnu prezentaciju na Internetu. Tu čitamo: “Manastir se posljednjih godina ubrzano istražuje i obnavlja, na radost cijelog srpstva koje ga sve više pohodi.” Tom duhovnom korpusu pripada i njegov glavni arheolog kao i grupa arheologa iz Sekcije za srednjovjekovnu arheologiju Srpskog arheološkog društva koji su godišnje savjetovanje organizovali na Prevlaci, a takođe i monah Nikodim (Bogosavljević), arheolog po struci, koji se zamonašio na Prevlaci. Dio njegovog saopštenja sa naučnog simpozijuma "780 godina Zetske episkopije" navodimo, ilustracije radi, kao izraz duhovne atmosfere i "naučne utemeljenosti" - tekst se može naći na Internetu kao poruka dostpuna svima. "... Svu izvornost i svježinu cjelokupnog nasljeđa benediktinci donose sa sobom i u srednjovjekovnu Duklju, odnosno Zetu, održavajući neprekidnu nit manastirskog života u njoj. Ovdje su oni pripremili tlo za pojavu Sv. Save i sve svoje znanje i duh prenijeli u neotuđivu baštinu Srpske crkve u Duklji i potom Zeti. ... Istorijska misija Romana i bendiktinaca bila je da Srbima predaju svoje hrišćansko nasljeđe i da potom nestanu u moru njihove nadmoćnosti..." U duhu smišljenog negiranja značaja boravka benediktinaca na Prevlaci citiramo dio predavanja prof. Jankovića u Herceg Novom. Govoreći o značaju lokaliteta, on je srednjovjekovnu crkvu preimenovao u Manastir Sv. Save i njegov izgled poredi sa nemanjićkim crkvama. Naučno neutemeljno i tendenciozno. "Jedan od najvažnijih je Manastir Svetog Save koji se razlikuje po nesvakidašnjim pravougaonim osnovama od ostalih manastira Nemanjića koji uglavnom imaju drugačiju osnovu. Pravougaoni oblik ima i Hilandar te je Sveti Sava želio da ovdje, na granici između Istoka i Zapada i Zapada i Istoka, obnovi takav hram. Sa arhitekturom koja je započela na Svetoj Gori. Crna Gora kao da nije zainteresovana za krivotvorenja svoje istorije, kao da ne primjećuje šta se dešava. Vođeni principima struke i nauke regovali su stručnjaci kojih se ova problematika direktno tiče. Na pomenutom naučnom savjetovanju februara 1998. godine, u ime Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kotora, reagovao je tadašnji direktor zbog zaobilaženja te ustanove u ovom poslu. Arheolog mr Jovica Martinović upozorio je da ne postoji mogućnost rekonstrukcije autentičnog izgleda manastirske crkve zbog nedostatka relevantnih arheoloških podataka. Ponovo je struka reagovala kada je u neposrednoj blizini zaštićene zone podignuta betonska građevina sa trijemom, neprimjerena ovom prostoru. Kada se akcija predviđenih radova na terenu završi, za reagovanje će biti kasno. Već je, izgleda, kasno da se pozitivno okonča i jedan kulturni skandal koji je u našoj javnosti prošao gotovo neopaženo. Spor je nastao oko odbijanja Mitropolije da vrati Muzeju u Tivtu 175 komada vrijedne kamene plastike, većinom preromantičke, koji su na Prevlaci pronađeni u toku istraživanja ovog lokaliteta, ljeta 1956. godine. LOKALITET ROSE NA POLUOSTRVU LUŠTICA: Sistematska arheološka istraživanja započeta su na ovom lokalitetu 1976-1981, jedno vrijeme prekinuta i potom obnovljena 1996. godine. Radovima, koji us nastavljeni u nekoliko kasnijih kampanja, rukovodi dr Mihailo Milinković, odnosno Institut za arheologiju pri Filozofskom fakultetu u Beogradu, u saradnji sa Zavičajnim muzejom iz Herceg Novog. Za naš rad važno je istaći otkrivanje preromantičke crkve, koja je jedna od najvećih iz tog perioda na ovim prostorima. pouzdano je utvrđeno da je život ovdje postojao i u bronzano doba i trajao od rimskog, ranovizantijskog, srednjovjekovnog do mletačkog perioda. Preromantička crkva, sa dobro očuvanim ostacima, datira se u IX ili X vijek. Po riječima autora projekta istraživanja "Nesumnjivo je da preromantička crkva u Rosama pripada grupi rijetkih i malobrojnih spomenika iz ovog perioda u sadašnjoj Jugoslaviji". Međutim, sa rezultatima dobijenim nakon nekoliko sprovedenih kampanja dešava se nešto što nije lako objasniti. Možda nalazi nijesu nekome odgovarali, pa je napravljen "slučaj" koji je u štampi propraćen tekstovima sa senzacionalističkim naslovima tipa: "Rukovodilac radova prisvojio nađeni materijal?", "Arheolog iz Beograda neće da preda nalaze sa poluostrva Luštica". Pošto je slučaj stigao i do suda, o pozadini cijelog ovog slučaja citiraćemo riječi dr Milinkovića: "Možda se radi o nekim shvatanjima koja nemaju veze sa arheologijom u naučnom smislu, koja nijesu podudarna sa rezultatima iskopavanja. Znate, nauka je oblast koja mora biti van nacije, van religije i van ideologije. Stičem, međutim, utisak da neko želi da omalovaži ova iskopavanja i da ih spriječi jer oduzimanjem nalaza i dokumentacije spriječava mi se naučna obrada - kaže Milinković. ("Pobjeda", 10. oktobar 2001.) -------------------------------------------------------------------------------- Došlo se do svojevrsnog, skoro sistematskog razaranja srednjovjekovne prošlosti Crne Gore posebno kada je u pitanju rani srednji vijek SV. TOMA, PRČANJ: U okviru istraživanja Arheološkog instituta iz Beograda, kojima su rukovodili Vojislav Korać i Jovan Kovačević, u toku dvije kampanje, ljeta 1959. i 1960. godine, rađeno je na crkvi Sv. Tome na Prčanju, koja je do tada bila poznata samo na osnovu arhivske građe. Međutim, istraživanja su prekinuta a ostaci crkve su, sa zamašnom visinom zidova, prekriveni zemljom i rastinjem i već decenijama potpuno nedostupni javnosti i nauci. Razvijeno centralno rješenje hrama sa kupolom Sv. Tomu vezuje za arhitektonska ostvarenja koja nastaju na vizantijskom području, i to ne samo u dalekim istočnim provincijama već i u centralnim oblastima Carstva, krajem VIII i u IX vijeku. Ne tako davno bili smo svjedoci polemike koja se u štampi vodila oko jednog novootkrivenog, potpuno neistraženog hrama u Ulcinju, na ulazu u Stari grad. Srpska pravoslavna crkva služila je septembra 1998. godine svetu liturgiju na temeljima ovog hrama i postavila krst na, prema njihovim tvrdnjama, "najstarijem pravoslavnom hramu na ovom području". Međutim, konstatovano je da "zadržavanje krsta na ovom nedovoljno ispitanom lokalitetu znači njegovo prisvajanje, što je u suprotnosti sa pravnim normama i zakonima..." Podsjećam, hram je iz IX vijeka, odnosno iz vremena prije podjele hrišćanstva. Za sada jedino saopštenje struke o ovom, svakako vrijednom spomeniku, je iz crnogorskog Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u kojem se kaže da "nauka nema podataka o tome čiji je bio i kome je ovaj hram posvećen..." U Baru, u naselju Topolica konzervirani su ostaci ranosrednjovjekovnog trikonhosa koji je zidan od VI vijeka i s dodatnim građevinama završen u XI vijeku. Glavni dio barske građevine čini trolist sa narteksom. U sjevernoj apsidi otrkivena je velika zidana i zasvođena grobnica, nema sumnje osnivača te crkve, što govori da je u pitanju memorijalni spomenik koji je sebi za mauzolej podigao episkop grada Bara. U Starom Baru evidentirano je više spomenika koji se vremenski smještaju u rani srednji vijek, ali su i oni, uglavnom, neistraženi i u lošem stanju. Neistraženim spomenicima iz prvih godina hrišćanstva u Crnoj Gori pripada i lokalitet otkriven iznad sela Murića na obali Skadarskog jezera, gdje je, po predanju, bila rezidencija kralja Mihaila, sina Vojislavljeva, sa crkvom Sv. Andrije. Inače, na Skadarskom jezeru postoji još neproučenih i nepublikovanih spomenika koji pripadaju ovom vremenu. Otkrića u Budvi, naročito ona nakon zemljotresa 1979. godine, svjedoče o ovom gradu kao značajnom kulturnom, vjerskom i ekonomskom središtu i u periodu prvih vjekova hrišćanstva. Ranom srednjem vijeku, bar jednim svojim dijelom, pripadaju crkve Sv. Marija de Castello, Sv. Marija in Punta i crkva Sv. Ivana. Najnovijim istraživačkim i konzervatorskim radovima u manastiru Podlastva došlo se i do dragocjenih podataka koji govore o ranoj istoriji ovog važnog srednjovjekovnog spomenika, zahvaljujući, prije svega, ranohrišćanskoj četvorolisnoj krstionici koja je otkrivena u temeljnoj zoni južnog konaka, a datirana je u VI vijek. Krstionica je, kao i ostaci mozaika pronađeni ispod kamenog poda crkve, pripadala ranosrednjovjekovnoj bazilici na čijim je temeljima, kasnije, podignuta crkva. Svoj ranosrednjovjekovni sloj imaju i ostaci samostana na Gospi od Otoka, lokalitetu koji je kao važan stari kulturni centar istraživan u više navrata. Najdetaljnije šezdesetih godina XX vijeka, u organizaciji SANU, odnosno njenog Istorijskog instituta. Rezultati nijesu objavljivani, a publikovan je samo izvještaj iz kojeg saznajemo da se, prije svega na osnovu sačuvane plastike i natpisa, može govoriti o ranohrišćanskom spomeniku iz prvih godina IX vijeka. Prvi pomen crkve Sv. Đorđa ili Juraja ispred Perasta je iz XII vijeka. Opatija je vjerovatno osnovana prije tog vremena, jer, prema nalazima pleterne ornamentike može se pretpostaviti da su benediktinci tu boravili još od IX vijeka, kada ih i inače ima na više mjesta u Primorju. U istorijskim izvorima iz srednjeg vijeka postoji pomen crkava na teritoriji Crne Gore, koje do sada nijesu ubicirane. Ima ih i na sjeveru Republike. Zahvaljujući pregnuću stručnjaka iz Polimskog muzeja u Beranama, započeto je 1994. a završeno 1996. godine istraživanje na seoskom groblju u Budimlji. U nekoliko arheoloških kampanja u potpunosti je oktiven cio objekat i urađena konzervatorska zaštita. Zaključeno je da se radi o srednjovjekovnoj crkvi koja je zidana u tri faze, a prvoj fazi je pripadala mala crkva koja se prije svega po obliku aspide - pravougaone, može datirati u predromanički period. Pošto ova građevina ima odlike onih podizanih na našim prostorima u periodu od IX do XI vijeka, zaključeno je da se radi o dosad najstarijoj poznatoj crkvi u sjevernom dijelu Crne Gore. Iz tog, ili približno iz tog vremena je i crkva čiji su ostaci otkriveni u selu Zaton, iznad puta Berane - Bijelo Polje, a koja se nalazi u ruševinama. Dosta rijedak trikonhalni plan građevine, posvećene sv. Jovanu, ima najbliže analogije među spomenicima predromaničke arhitekture na primorju. Nije izvjesno kakva sudbina čeka ovaj i te kako važni lokalitet. * * * Nakon opšteg osvrta i kratkog pregleda stanja nekih od spomenika srednjovjekovne arhitekture u Crnoj Gori, mogu se konstatovati skoro opšta ravnodušnost i stihijnost, s jedne strane, interesovanje i nauke, s druge i neobično zanimanje i dušebrižništvo, s treće. Očito je da se u posljednje vrijeme nad ovim dijelom spomeničkog nasljeđa, i ne samo ovim, vrši svojevrsno nasilje, koje se posebno manifestuje u namjeri da se dokaže ono što je unaprijed zamišljeno, a prećuti ono što ne odgovara određenoj koncepciji. ------------------------------------------------------------------------------- Tako je došlo do svojevrsnog, skoro sistematskog razaranja srednjovjekovne prošlosti Crne Gore, posebno kada je u pitanju rani srednji vijek. Kao da je na sceni projekat zatiranja te prošlosti, ućutkavanje istine o njoj. Tako se dešava da obavljena istraživanja umjesto da nam daleku prošlost približavaju i čine jasnijom - udaljavaju je, otuđuju i zamagljuju, nerijetko krivotvore. Ovaj tekst je i pisan s namjerom da produbi osjećanje protiv navodno ravnodušnosti institucija i javnosti, da se zamislimo nad stanjem ranosrednjovjekovnih spomenika kulture u Crnoj Gori, da se postavi pitanje odgovornosti i dalje sudbine samih spomenika. Do tada, i ko zna do kada, zatiranje nepatvorene prošlosti će se nastavljati, sve dok se pitanje svojine kulture postavlja kao ključno, sve dok je kultura sredstvo, a ne cilj.
|