UVOD

O mjestu i značaju orijentalističkih istraživanja, bilo onih okrenutih izvornom islamskom orijentu, njegovoj istoriji, književnosti (nezamislivih bez poznavanja arapskog i persijskog jezika), etnološkom i kultorološkom karakteru, jezičkoj okosnici islamskog svijeta - arapskom jeziku, bilo onih koja se bave uticajima ove civilizacije na pojedinim područjima, rječito govore brojni instituti i značajniji univerziteti širom zapadnog svijeta uz obavezno postojanje katedara, odnosno odsjeka za orijentalističke studije i bavljenje mnogih uglednih arabista, turkologa i iranista na području nekadašnje Jugoslavije. Potreba da se područje omeđeno granicama današnje Crne Gore podvrgne posebnom i temeljitom ispitivanju arhivističkog, lingvističkog, etnološkog, kulturološkog i, prije svega, istoriografskog karaktera radi stvaranja jasne i naučno utemeljene slike uticaja orijentalno-islamske civilizacije u Crnoj Gori dobijala je najčešće odgovor u površnim, bojažljivim ili predrasudama opterećenim pokušajima analize uzoraka islamske tradicije u susjednim oblastima. Isto tako, interesovanja su se kretala najdalje u okvirima turkoloških istraživanja, potpuno zanemarujući arabističku, odnosno iranističku dimenziju.

Uvidi u arhivsku građu predstavljali su naš prvi korak u tom pogledu, što je rezultiralo izradom pregleda građe i odgovarajuće selektivne bibliografije. Pregled pisane građe na orijentalnim jezicima u arhivskim i muzejskim fondovima Bara, Berana, Bijelog Polja, Budve, Cetinja, Kotora, Pijevalja, Podgorice može se uzeti kao dio ili prilog izradi mogućeg obuhvatnog pregleda koji bi se odnosio na podatke o ovoj građi na području cjelokupne Crne Gore. Uz ovaj pregled data je odabrana bibliografija koja je obuhvatila popis relevantnih radova koji se bave različitim aspektima uticaja orijentalno-islamske civilizacije u Crnoj Gori, zapravo u onim njenim područjima u kojima je autor u okviru projekta "Uticaji orijentalno-islamske civilizacije u Crnoj Gori" do sada ostvario odgovarajuće uvide i obavio arhivska istraživanja. Registrovanje građe pisane na orijentalnim jezicima (arapskom, turskom i persijskom), pratilo je i evidentiranje predmeta etnografskog karaktera orijentalno-islamskog porijekla, spomeničkog blaga, pokušaj rekonstrukcije kulturno-prosvjetnog ambijenta koji je iznjedrio specifičnu kulturu pisane riječi, estetske i uopšte umjetničke standarde. Radovi svrstani u poglavlja: 1) Urbani centri kao administrativna, vjerska, privredna i kulturna središta; 2) Spomenici vjerske tradicije; 3) Baštinici kulture islamskog orijenta; 4) Odabrana bibliografija; 5) Predmetni registar predstavljaju pokušaj da se sastavi mozaik radi stvaranja osnovne predstave "kulturnog aspekta" nasljeđa koje je vijekovima trajalo kao "drugačiji" sistem vrijednosti i pogled na svijet, u prožimanju sa zatečenim tradicionalnim elementima. Univerzalizam islama koji je prisutan u cjelokupnom životu čovjeka, javnom i privatnom, tj najneposrednija veza religije i svjetovnog života, mogu se posmatrati kao polazne tačke dubokog prodora i trajnog obilježja krajeva čije je stanovništvo pripadalo korpusu islamskih vjernika. U tom smislu, prodor koji je islamsko civilizacijsko zračenje ostvarilo na našem tlu nikako nije ograničen na konfesionalnu dimenziju i slojevito je utisnut u kulturu šire zajednice kao njeno čvrsto i neraskidivo vezivanje za orijentalne izvore. Knjiga Tragovima orijentalno-islamskog kulturnog nasljeđa bavi se svjetovnom dimenzijom kulturnog fenomena čija je osnovna odrednica islam. Specifična kultuma konstrukcija islamskog segmenta cmogorskog društva formirana je kao regionalni izraz pozitivnih tekovina islamske civilizacije i na taj način poprimila je oblik sopstvenog identiteta u dinamičnoj vezi sa vrijednostima drugih tradicija. Svaki pojedini prilog u knjizi donosi djelić slike prošlosti, predstavljajući različite baštinike orijentalno-islamske materijalne i duhovne kulture u Crnoj Gori, nastojeći da postigne onaj stepen naučne utemeljenosti i objektivnosti koji ne podliježe uhodanim evropocentričnim ili, možda, islamocentričnim, kalupima. Napomenuli bismo da su pojedini dijelovi knjige bili u prethodnom periodu već predočavani naučnoj javnosti, ali su u ovoj knjizi u kontekstu koji ih čini dijelom postupnog iscrtavanja obrisa cjeline našeg istraživačkog poduhvata. Nastojali smo da jasnoći i zanimljivosti izlaganja doprinesemo i uključivanjem fotografskih ilustracija, koje, iako ponekad amaterski snimljene, zasigurno doprinose pristupačnosti i vjerodostojnosti iznijetih tvrdnji i opisa.


URBANI CENTRI KAO ADMINISTRATIVNA,
PRIVREDNA, VJERSKA I KULTURNA SREDIŠTA

GRADOVI

Neposredno nakon turskih osvajanja najveći dio naselja činili su sela, trgovi i gradovi. Zatečena kategorizacija osvojenih naselja bila je prihvaćena i u narednom periodu, ali je status onih mjesta koja su u ratovima dobrim dijelom ili sasvim opustošena morao da bude izmijenjen. U osmanskoj administrativnoj podjeli u upotrebi su bile odgovarajuće turske kategorije naselja: каrуе - selo, maden - rudnik, pazar - trg, kasaba - manje gradsko muslimansko naselje i šeher - grad. Hrišćanski dio gradskog naselja koji je izgrađivan uz utvrđeni dio gradskog naselja ili otvoreno gradsko naselje označavan je nazivom varoš. Za vojna utvrđenja upotrebljavani su nazivi kale, kule, palanke. Utvrđeni dio i podgrađe izvan njega imali su gradovi: Podgorica, Skadar, Medun, Žabljak, Novi, Risan, Bar i Ulcinj (1).

U početku, prema osmanskim dokumentima, Pljevlja se najprije pominju kao pazar Plevlya ili Tašludža pazar. Krajem XIV vijeka Pljevlja su bila u sastavu bosanske države, da bi od druge polovine XV vijeka sve do 1912. godine bila u okvirima Osmanskog carstva kao značajno gradsko središte na tzv. carigradskom putu. Status kasabe dobila su sredinom XVI vijeka. Službeni naziv Pljevalja u to vrijeme je Tašlidža (Kamenica), "po okolnim kamenim brdima koja su okruživala raniji srednjovjekovni trg. Uporedo sa službenim, ovo mjesto u narodu se tokom cijele osmanske vladavine u svakodnevnoj komunikaciji zvalo Pljevlja" (2). Tašlidža će postati sjedište hercegovačkog sandžaka 1576. godine i to će ostati sve do 1833. Stanovnici islamske vjeroispovjesti prvi put se javljaju u popisu iz 1516. godine (od 150 domova 20 je bilo muslimanskih, 130 hrišćanskih). Najsnažniji razvoj pod osmanskom vlašću Pljevlja bilježe u drugoj polovini 16. i tokom XVII vijeka. U tom perodu značajnije se povećava i broj muslimanskog stanovništva. Ovo stanovništvo pljevaljske kasabe živjelo je u tri mahale : mahali Husein-paše (52 kuće), mahali Mustafe muteveli-bega (42 kuće) i mahali Muslihudina serbazari (31 kuća) (3).

(1) М. Vasić, Gradovipod turskom vlašću, Istorija Crae Gore, ill/l, Titograd 1975, 503-558
(2) Enes Pelidija-Behija Zlatar, Pljevlja i okolina u prvim stoljećima osmansko-turske vlasti, Pljevlja, 1988., 13
(3) Enes Pelidija-Behija Zlatar, ibid., 36-38, prema Istanbul, BBA, TD, No 654, OIS, br.99, fo. 35-37 (Istambul,
Basbakanlik Arsivi ,Tapu defter, No.654, Fotokopije u Orijentalnom institutu br.99)

U navedenom periodu "razvila se pljevaljska čaršija, trgovina i zanatstvo, karavansaraji, hanovi, dućani... Pljevlja su postala i važan muslimanski duhovni centar, sa džamijama, mesdžidima, tekijama (u Pljevljima se pominju dve tekije), mektebima, medresom, javnim kupatilom (hamamom), javnom kuhinjom (imaretom), kao i u vakufima (zadužbinama), od kojih je najbogatiji bio vakuf Husein-paše Boljanića, jedno vreme hercegovačkog Dijarbekira, Bagdada i Misira" (4). O pašinom dvorcu u Pljevljima zanimljivo je kazivanje Evlije Čelebija: "Ovdje smo gostovali u pašinom dvoru, koji ima dvadesetak soba, dvoranu za vijećanja, divan han, više sala, drveni čardak na vrelu vode i mnogobrojne staje" (5). Prema riječima francuskog putopisca Lefevra u Pljevljima je 1611.godine bilo 400 kuća i "kada se uporede sve okolnosti u kojima se tih decenija nalazilo to mjesto, onda nije daleko od istine da se grad za četvrt vijeka udvostručio" (6). Pljevlja su se, za razliku od drugih gradskih središta, razvijala bez vojnog utvrđenja.

Podgorica je status kasabe dobila nešto ranije, ali se u pojedinim izvorima javlja i kao šeher. Podgorička tvrđava nazivana je Depedogen. Od početka osmanske vlasti Podgorica je bila administrativno središte istoimene nahije i kadiluka i povremeno sjedište sandžakbega Skadarskog sandžaka. Bila je vodeće tursko uporište u Zeti, na raskrsnici puteva koji su vodili prema Hercegovini, Albaniji ili Primorju. Za izgradnju vojnog utvrđenja korišćen je materijal sa lokaliteta stare Duklje. U gradu su podignute zgrade za vojsku, smještaj za vojne starješine i činovnike, skladišta za žito i municiju. Na Morači i Cijevni bilo je nekoliko mostova. U defteru iz 1485. godine bilo je upisano 40 domaćinstava. Nešto kasnije, popisom iz 1582. zabilježeno je 317 domaćinstava, da bi 1614. godine u Podgorici bilo oko 900 kuća.

Novi je pod turskom vlašću bio od kraja XV do drage polovine XVII vijeka. Povremeno je bio sjedište sandžakbega Hercegovine. Osim vojnog utvrđenja, u gradu se nalazio niz drugih objekata privrednog, odnosno kulturnog značaja. Uprava gradom bila je najprije povjerena jednom dizdaru, da bi kasnije njime upravljala dvojica. Prema kazivanju Evlije Čelebija u tvrđavi i varoši je bilo oko 3080 kuća (7). Bježeći od stalnih napada uskoka, mletačke i španske vojske, polovinom XVI vijeka počela je seoba muslimanskog stanovništva iz Novog i drugih primorskih mjesta u unutrašnjost Hercegovine (8).

(4) Slavenko Terzić, O naučnim istraživanjimaprošlostipljevaljskog kraja, Glasnik Zavičajnog muzeja, knj. 1,
Pljevlja 1999, 11-28,24
(5)Evlija Čelebi, Putopis-odlomci ojugoslovenskim zemljama, prevod i komentar Hazim Šabanović, Svjetlost-
Sarajevo 1967, 393 *
(6) Enes Pelidija-Behija Zlatar, ibid., 46
(7) Evlija Čelebi, ibid., 432
(8) H.Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Sarajevo: Mešihat islamske zajednice, 1990., 351 str, 227

Naseljavali su se najprije u Korjenićima, okolini Trebinja i dalje prema Stocu i Mostaru. Prema podacima o osvajanju grada 1687. godine od strane Mlečana (9) iz Novog je tada izašlo, iz Gornjeg i Donjeg grada, oko 2500 stanovnika islamske vjere, uglavnom žena i djece. Vojnika na turskoj strani je, računa se, tada bilo oko 2000.

U očekivanju pada Novog i Risna, pristupilo se krajem XVII vijeka gradnji Onogošta na teritoriji koja je pripadala plemenu Nikšić, za koje Evlija Čelebi kaže da su "hrabri i ratoborni" i "jako buntovni ljudi" (10). Onogošt ubrzo postaje najveće i najznačajnije tursko uporište u Hercegovini. Dubrovčani će ga već početkom XVIII vijeka nazivati "nova varoš Nikšići". Razvija se i kao gradsko naselje prihvatajući dobrim dijelom muslimanske iseljenike iz Novog i Risna. Zato se dugo vremena nikšićki kadija nazivao kadijom novskog kadiluka i ovo mjesto je za Turke i predstavljalo na neki način preseljenje Novog (11). Dio Nikšića u koji su se naselile muslimanske porodice iz Novog zvao se Hercegovačka mahala. Od četiri džamije koje su postojale u Nikšiću najstarija je bila ona koju su podigli u Donjem gradu doseljenici iz Hercegovine.

Bar i Ulcinj su bili pod turskom vlašću od 1571. do 1878. godine. U defteru iz 1582. godine Bar se pominje kao tvrđava, varoš i šeher. Gradsko naselje izvan tvrđave sastojalo se od dvije mahale - Donje i Gornje varoši. U Gornjoj i Donjoj varoši je, prema podacima iz 1582, bilo 98 domaćinstava, a u tvrđavama 193. U izvještaju iz 1610. godine u Baru je živjelo 310 hrišćanskih i 290 muslimanskih porodica, da bi 1703. broj hrišćanskih porodica bio znatno manji, ali se broj muslimanskih porodica povećao na 469 sa 3079 stanovnika (12). Prema podacima u dokumentima za 1614. u Ulcinju je bilo oko 300 kuća i 800 porodica vojnika, da bi u XVIII vijeku, prema izvještaju mletačkog konzula u Draču, imao oko 5000 pomoraca (13). Tvrđava u Baru i Ulcinju obuhvatala je objekte za smještaj dizdara i vojnika, gradske administracije, manjeg broja gradskog stanovništva, džamije i skladišta. Bar i Ulcinj su bili poznati i kao gusarska uporišta koja su ugrožavala plovidbu na Jadranu.

Na sjeveru Crne Gore od značaja je bilo utvrđenje Bihor, između rijeka Lima i Lješnice. Unutar zidina nalazili su se kuće, skladišta itd. Izvan zidina postojala je varoš koja će se u XVI vijeku pominjati kao kasaba. Ova trvrđava bila je administrativno središte istoimene nahije i kadiluka.

(9) P.D.Šerović, Tri izvještaja generalnog providura Kornera nakon zauzeća Herceg-Novog god. 1687., Godišnjak PMK, XIII, Kotor 1965, str.47
(10) Evlija Čelebi, ibid., 450
(11) M. Vasić, ibid., 523
(12) V. Boljević-Vuleković, Bar i njegovo područje kroz istoriju, Spomenica Barske gimnazije, Bar 1971., str. 224.
(13) S.Ljubić, Marijana Bolice Kotoranina Opis Sandžakata Skadarskoga odgodine 1614., Starine JAZU, XII,
Zagreb 1880, str. 178

Polovinom XIX vijeka u blizini Beran-sela podignuta je kula za kontrolu okolnih sela, zatim je postavljen temelj naselju koje je dobilo naziv Berane. Naselje je u početku bilo manje-više vojnički logor, u kojem je Turska držala oko 1000 vojnika, da bi krajem vijeka iseljeničko muslimansko stanovništvo iz Podgorice, Nikšića i Kolašina u većem broju pristiglo u Berane. Berane se sastojalo od tri mahale: Gornje, u kojoj je pretežno živjelo pravoslavno stanovništvo, Donje, čije stanovništvo je bilo islamske vjere, i Harema sa porodicama turskih oficira. U ulici koja je nazivana Glavna čaršija nalazile su se kafane, zanatske radnje, apoteke, mekteb i sudnica. Ubrzo nakon formiranja Berane postepeno prerasta u privredni centar oblasti, tako da postaje trgovačko stjecište za prodaju poljoprivrednih proizvoda kako za seljake Gornjeg Polimlja tako i Bihora (14).

U neposrednoj blizini Nikolj-Pazara krajem XVI vijeka otpočeo je razvoj Bijelog Polja. Kao Akova ovo naselje pominje se od XVII vijeka (15). Javlja se najprije kao trgovačko središte Bihora, zatim kao administrativno središte i vojno uporište. Od početka XVIII vijeka Bijelo Polje se spominje kao tvrđava Akova. Iz ovog grada uspostavljaju se žive trgovačke veze sa Skadrom i Podgoricom, ali i sa Dubrovnikom preko Prijepolja i Pljevalja.

Tokom XVII vijeka na teritoriji današnje Cme Gore podignuti su gradovi - Rožaje, Plav, Gusinje, Kolašin, Onogošt, Spuž. Oni su građeni ili na ruševinama starih srednjevjekovnih gradova ili na nekim drugim pogodnim mjestima, posebno na raskrsnicama značajnih puteva, kao što je Kolašin izgrađen na raskrsnici, sa koje su se mogli kontrolisati putevi i cijeli kraj. Demografski podaci za Bijelo Polje, Rožaje, Plav, Gusinje, Kolašin i Spuž manje-više nedostaju.

Promjene u broju stanovnika, ako se izuzme prirodni priraštaj, bile su rezultat iseljavanja, epidemija, ratova, smjena i pritisaka vlasti. Mijenjala se etnička i vjerska struktura naselja. Može se primijetiti velika razlika u sastavu stanovništva na početku i tokom trajanja turske vlasti. Proces islamizacije otpočeo je uspostavljanjem osmanske vlasti i bio intenzivan tokom XVI i, u najvećoj mjeri, okončan do polovine XVII vijeka. Ovaj proces bio je osnažen izgradnjom vjerskih objekata, prosvjetnih ustanova, organizovanjem kulturnih i dobrotvornih ustanova, radom obrazovanih pojedinaca na pridobijanju novih vjernika, materijalnim i drugim privilegijama pripadnika islamske vjere, obesnaživanjem hrišćanskih institucija i sputavanjem njihovog rada. Što se etničke strukture stanovništva tiče, pretežno je domaćeg slovenskog porijekla, ali kao vojnici, činovnici, trgovci i putnici prisutni su i Turci. Povremeno se spominju i Arapi, Jevreji i drugi. Kao turski vojnici, Albanci dolaze na teritorije koje prije toga nijesu naseljavali.

(14) Drago Mijatović, Temelji u Bogavskom lugu blizu Beransela, Sloboda, Berane 1999, br. 834, str. 38-39
(15) I. Stijepčević - R. Kovijanić, Prvipomeni Nikolj-pazara i Bijelog Polja, Istorijski zapisi, VII/X, 610, 611.

Povoljnim ishodom rata s Turskom 1876-1878, poznatog kao Velji rat, i na osnovu odluka Berlinskog kongresa Crna Gora postaje samostalna i nezavisna država , dobivši znatno teritorijalno proširenje. Dobila je sljedeća mjesta: Nikšić, Podgoricu, Spuž, Žabljak, Bar, Ulcinj, Kolašin, Andrijevicu, Šavnik, Žabljak na Durmitoru, Goransko i Velimlje. Nastali su veliki migracioni pokreti. Našavši se u teškom položaju, muslimansko stanovništvo se kretalo prema unutrašnjosti Turske, i to prema Sandžaku i Albaniji. Broj ove populacije smanjio se u pomenutim krajevima sa 43. 000 na 12. 000 (16) . O iseljeničkim kolonama V. Šalipurović piše da su "na pustim ledinama kraj gradskih naselja muhadžiri umirali od gladi i zime" (17). Učestvujući u balkanskim ratovima, Crna Gora je dodatno uvećana. Dobila je gradove: Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Peć, Đakovicu, Rožaje, Plav, Gusinje, Tuzi i dio Skadarskog jezera. Iako su nove vlasti nastojale da spriječe osvetu i nehuman odnos prema muslimanskim zarobljenicima i nejači, zloupotreba je ipak bilo. Najviše zloupotreba u bjelopoljskoj oblasti bilo je na području Šahovića, u selima Lijesci i Obodu. Uopšte, pomenuta dešavanja izazvala su neželjene političke posljedice, tako da se među muslimanskim stanovništvom u bjelopoljskom kraju formira 1913. godine pokret za iseljavanje u Tursku. Za iseljenje sa područja Bijelog Polja prijavilo se 416 porodica sa 2080 lica, sa područja Bihora 720 porodica sa 4500 osoba. Iz opština Šahovići, Mojkovac i Ravna Rijeka iseljenici su napustili 310 kuća. Tokom 1914. iz Bihora se za iseljenje prijavilo 550 domaćinstava. Veći dio muslimanskog stanovništva koji je nakon 1878. godine iz Kolašina iselio u okolinu Bijelog Polja, tokom 1913. i uprvoj polovini 1914. godine odselio je za Tursku. Sa ovog područja dio stanovnika odlazio je preko Podgorice u Bar. Neki od onih koji su bili podnijeli molbe za iseljenje, ipak su odlučili da ostanu i to im je i dozvoljeno. Jedni su ostavljali dio porodice na svojim imanjima, a mnogi su odustajali od odlaska, jer nijesu bili u mogućnosti da prodaju imovinu ili izmire obaveze prema državi (18).

Osmansko društvo se u osnovi dijelilo na askere (vojnike) i raju (potčinjene). Vojnici su uživali brojne privilegije, između ostalog, bili su oslobođani plaćanja poreza. Najbrojniji pripadnici sloja askera bili su vlasnici timara - posjeda, čiji je prihod izražavan u srebrnom novcu - akčama i timar čiji prihod je iznosio sto hiljada akči godišnje nazivan je has.

(16) S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u XIX stoljeću, Almanah, 1999., br. 7-8, str. 133-174, 145
(17) V. Šalipurović, Raonička buna, knj. II, Priboj 1970, 14
(18) V. Rudić i dr., Bijelo Polje, Beograd: Stručna knjiga, 1987.- 987 str.; ilustr.; 184

U osmanskoj administrativnoj organizaciji osnovna jedinica je bio sandžak kojim je upravljao sandžakbeg. Boravište sandžakbega bilo je i središte provincije. U upravi su mu pomagali subaše, koji su seoskim područjem upravljale рrеко vlasnika timara. Udruživanjem nekoliko sandžaka formirane su veće administrativne jedinice - beglerbegluci. Ovom provincijom upravljao je beglerbeg, koji je bio izvršni organ sultanove vlasti. Pravno uređenje počivalo je na islamskom zakonu - šerijatu. Na nivou provincija izvršna vjerska, odnosno sudska vlast je bila u rukuma kadije.

Gradovi osnovani ili oblikovani za vrijeme osmanske vlasti na području koje čini današnju Crnu Goru bili su zanatlijski i trgovački, oslonjeni na poljoprivredu okolnih seoskih naselja. Njihov simbol je bila kongregacijska džamija, ali i niz manjih hramova - mesdžida, gradske četvrti podijeljene рrеma religioznim ili etničkim grupama, škole za osnovno vjersko obrazovanje - mektebi a u većim mjestima srednje vjerske škole - medrese, sahat-kule i javna kupatila. Zasnivani su u utvrdama koje su trebalo da ga odbrane a širili su se u predgrađima koja su ih okruživala. Islamski grad pokazivao je elastičnost zaslugom labavog institucionalnog sistema i zasnovanošću na različitim vezama između ljudi, koji su nastavljali da žive i poslije nestajanja jedne vrste institucija, uvijek i iznova gradili i obnavljali, olako napuštajući preživjelo i zaboravljeno.


Panorama starog Bijelog Polja


Stara razglednica Berana


Bar (početak XX vijeka)