PREDGOVOR

Čak i kada je Pristan preimenovan u Novi Bar, njegovi stanovnici nazivali su svoje mjesto nekadašnjim imenom, a sebe su zvali Pristanjanima. Zbog potrebe širenja "Luke Bar", Pristan, odnosno, Novi Bar, potpuno je iseljen 1976. godine, a ubrzo i srušen. Mjesto gdje je nekada bio grad, sravnjeno je sa zemljom. Grupa Pristanjana, okupljenih oko nevladinog udraženja "Pristan", emotivno vezana za svoj nestali grad, odlučila je početkom 2004. godine da o Pristanu napravi monografiju, i tako sačuva uspomenu na njega i njegovo trajanje, u koje su ugradili i dio svojih života.

Monografija o Pristanu pokušaj je da se na osnovu dostupnih istorijskih izvora ispriča priča o nastanku, urbanom razvoju i životu ovog naselja - od njegovog osnivanja do rušenja krajem sedamdesetih godina XX vijeka. Pisati monografije o gradovima nije lako, posebno ukoliko je riječ o gradovima koji nijesu bili centri velike politike, trgovine ili kulture, već samo centri nekoliko stotina običnih porodica i njihovih, ponekad, neobičnih života. Gradovi koji su središta velike politike, trgovine ili kulture, ostavljaju iza sebe obilje građe za istoričare, dok oni drugi, po pravilu, to ne rade. Kada je grupa ljudi iz Udruženja Pristanjana odlučila da započne pisanje monografije o gradu kojeg više nema, odmah se našla pred tim problemom. Jedini način da se taj problem riješi bio je - arhivsko istraživanje.

Najprije je obavljeno višemjesečno istraživanje u gradskom arhivu u Baru, gdje su pregledani fondovi "Barski srez" i "Opština Bar", a zatim je u Arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Cme Gore započelo prikupljanje građe iz štampe - novine između dva rata i posljeratni period. Jedan istraživač pregledao je i fondove Državnog arhiva na Cetinju (fond "Ministarstvo unutrašnjih djela", "Državni savjet", "Oblasna uprava Bar"), za period do 1918. godine. Nakon više od šest mjeseci istraživanja prikupljeno je oko pet hiljada (5000) arhivskih dokumenata i novinskih članaka koji govore o Pristanu, ali i o prošlosti Bara uopšte. Udruženje Pristanjana je tako formiralo arhivu u kojoj se, recimo, nalaze novinski članci o Baru objavljeni u crnogorskoj štampi između dva rata i svi članci o Baru koji su objavljeni u "Pobjedi" od 1944. do 1976. godine. Takvu zbirku nema nijedna institucija u Baru! Čitav ovaj obimni istraživački posao samostalno je organizovalo i finansiralo NU "Pristan".

Nakon završetka istraživanja, započelo se sa sređivanjem, tj. obradom i klasifikovanjem građe. Taj posao radilo je desetak ljudi. Nakon toga, građa je tematski podijeljena i ustupljena autorima pojedinih poglavlja. Svi oni su se obavezali da pišu shodno metodologiji koja važi u istorijskoj nauci, i da u svoj rad unose jedino podatke koji se mogu provjeriti izvorima. Uporedo s autorskim timom, formiran je i tim za prikupljanje dokumentacije, uglavnom fotografija i urbanističkih planova. Jedan od članova tog tima napravio je spisak svih Pristanjana početkom XX vijeka, koristeći knjige i protokole koji se čuvaju u SO Bar.

Uvodni tekst u monografiji o Pristanu ("Pristan - vrijeme ljubavi"), napisao je novinar Momčilo Popović, jedan od njegovih najrevnosnijih hroničara. O najranijem periodu istorije prostora na kome je nastao Pristan, znalački je pisao arheolog Mladen Zagarčanin ("Pristan od praistorije do srednjeg vijeka"), iznoseći u svom radu mnoge nove podatke koji su plod njegovih istraživanja. Najveći dio monografije o Pristanu napisao je publicista Željko Milović ("Pristan - Počeci", "Pristan - Prve decenije XX vijeka", "Pristan - Drugi svjetski rat", "Pristan - Poslije Drugog svjetskog rata", "Pristan - Kultura i umjetnost", "Pristan - Zdravstvene prilike", "Pristan - Sport"). Miloviću je pripalo da obradi glavni period istorije Pristana (od kraja 19. do kraja 20. vijeka), za koji postoji i najobimnija građa. Da nije bilo njegovog stvaralačkog napora, pitanje je kada bi monografija bila završena. Poglavlje o Pristanu između dva svjetska rata napisao je Marko Ostojić, dok je dio monografije koji govori o privrednom životu Pristana djelo Miloša Šuštera. Dragocjene članke o sportu na Pristanu, ubačene u osnovni tekst, napisali su Milan Vujović (poglavlje o šahu), Miodrag Banović i Aleksandar Cvetinović, a prosvjetne prilike na Pristanu obradio je Savo Lekić. Popis stanovnika Pristana napravio je Aleksandar Cvetinović, koristeći popisne knjige koje se čuvaju u nadležnoj opštinskoj službi.

Posljednji dio monografije o Pristanu čine portreti i sjećanja Pristanjana. Neki od tekstova rađeni su specijalno za ovu monografiju, dok je dio prenešen iz dnevnih novina, časopisa i publikacija. Portreti i sjećanja Pristanjana objavljuju se bez redaktorskih intervencija, budući da je riječ o formi teksta koja se ne može smatrati istoriografskom. U pitanju su lične priče, za čiju vjerodostojnost garantuje samo onaj koji ih saopštava.

Svi autori priloga koji čine ovu monografiju, osim autora koji su radili portrete, koristili su se relevantnom literaturom i objavljenim i neobjavljenim izvorima. Zahvaljujući arhivskim istraživanjima koja su obavljena, autorima monografije bilo je na raspolaganju oko pet hiljada neobjavljenih istorijskih izvora i novinskih članaka, i oni su ih koristili na način koji su smatrali najsvrsishodnijim. Isključivo zbog tehničkih razloga, autori su prihvatili sugestiju Redakcije da se napomene (fus- note) ne unose u osnovni tekst.

Zbog svih navedenih karakteristika, a posebno zbog nesumnjivog istraživačkog karaktera, monografija o Pristanu predstavlja prilog istoriji grada Вага, a posebno onog urbanog dijela, koji je više od pola vijeka bio njegovo središte. Stoga smatramo da svi budući istraživači prošlosti Bara, a posebno oni koji budu pretendovali da daju cjelovitiji pregled istorije grada, ovu monografiju neće moći zaobići. Ipak, budući istraživači će najveću korist napraviti ukoliko novim istraživanjima uvećaju znanja o prošlosti Pristana. Saznajni dometi ove monografije određeni su brojem i kvalitetom izvora koji su autorima bili na raspolaganju.

Živko M. Andrijašević

A utori knjige žele da se zahvale Slobodanu Kaluđeroviću, Novaku Jovanoviću, Nikoli Masoničiću i Draginji Radonjić na pomoći pri sakupljanju pisane građe i vizualija, kao i svima koji su porodične fotografije ustupili za izradu ove monografije. Naročitu zahvalnost Redakcija iskazuje Ćazimu Petoviću i Semiru Karastanoviću na velikoj pomoći oko tehničke realizacije knjige.



Momčilo Popović
PRISTAN - VRIJEME LJUBAVI

Imao je dva imena i jedan vijek. Nevjerovatno kratak za jedan grad. Umro je mlad, tek što je počeo da živi, s nepunih sedamdeset. Uzalud su 1908. godine, kada su počeli da ga grade, u temelje uzidali pergament s potpisom prisutnih visokih zvaničnika i odličnika za njegovu dugovječnost. Uzalud su mu promijenili i ime.

Zbog toga što je umro mlad, jer gradovi nijesu ljudi, i rastanak od njega bio je težak. Zbog toga on, i danas, jednako živo živi u sjećanju njegovih nekadašnjih žitelja.

Sudeći po tome, Pristan nije ni umro. Jer, definitivna i neopoziva smrt je ona u sjećanju potomaka. A potomci ga, zajedno sa svojom mladošću, pamte kao Adonisa, onog legendarno lijepog mladića za čiju ljubav se borila i sama Afrodita.

Takvog ga drže u medaljonu svojih sjećanja i ne može da ga dotakne vrijeme. Ni kiša, ni vjetar, ni sunce. Nije to ono Borino: "Staro, staro mi dajte, ono što miriše na suv bosiljak...". Ovo je lament nad ranjenom dušom. Ožiljci na toj duši neće nestati dok bude i jednog potomka Pristanjana. A Pristanjani su ljudi od zaista čudoredne kakvoće. Jer je njihov grad bio takav. Jedinstven.

Imao je sve.

Ko da pobroji njegovo rijetko bogatstvo?

Kada je, 15. avgusta 1910. godine, knjaz Nikola postao kralj, a Cma Gora bila proglašena za kraljevinu, na Pristan su, eskadrama ratnih brodova, na svečanost stigle brojne strane delegacije - ruska, francuska, italijanska, austrijska - i odatle nastavile ka Cetinju.

Prilikom ulaska u crnogorske vode, pozdravljale su dvadeset i jednom topovskom salvom, a baterija sa Volujice otpozdravljala im je istim brojem salvi. Nikad do tada, a vjerovatno ni kasnije, na Jadranu nije ostvarena tolika koncentracija ratnog brodovlja na jednom tako malom prostoru.

Pristan je tada bio, praktično, druga prijestonica, a kralj Nikola ga je nazivao biserom svoje krune.

Imao je ime i budućnost.

Iznad svega - toplo srce.

Uvijek je ovaj veliki gradić znao što su tanana ljudskost i druženje -uveče pred kućom, na priredbama, igrankama, urancima, utakmicama, veseljima i žalostima, na plaži, i u kafani - i imao specifičan način međusobnog komuniciranja svojih žitelja i prepoznatljivi humor.

Tako je bilo uvijek, do njegovog posljednjeg dana.

Kafana i korzo bili su i obavezni dio načina društvenog života na Pristanu. S tim što je kafana prethodila laganoj i romantičnoj večernjoj šetnji glavnom ulicom, a i ubjedljivo je nadživjela. Kafana je bila institucija. Za one - a bili su zaista rijetki - koji su tražili puku pijačnicu, postojao je podrum. Kafana je bila navika, ali i obaveza. Odlazak u nju predstavljao je svakodnevni ritual. Ljeti, zimi, radnim danom i praznikom.

Između dva rata, zapamćeno je, od Mosta do Pošte postojalo je čak sedamnaest kafana. Sve su dobro radile, naročito subotom i nedjeljom. Ljeti je bilo čak i grupa turista iz Čehoslovačke i Njemačke koje su stizale autobusom iz Dubrovnika. Gosti iz Srbije dolazili su vozom ili brodom. Tada bi oživjele kafanske terase na kojima su služeni gromovita i mirisna ceklinska loza i ukusni ćevapi. Točeno je pivo iz bačvi, a kafa kuvana u mangalu. Često bi bila dignuta pjesma, tijana, poput one: "Gledam bajnu zoru kako divno sija".

Taj specifični kafanski život nastavljen je poslije oslobođenja, sve do preseljenja Pristanjana.

Kafane su, zapravo, bile svojevrsni klubovi sa stalnim članovima u čije društvo nije bilo baš jednostavno ući. Postojala su, naime, nepisana, ali jasna pravila ponašanja. Tipična boemska: druželjubivost, dobronamjernost, džentlemensko ponašanje, duhovitost, dar za britku šalu i gnomsku doskočicu i spremnost na vrca- vi vic na sopstveni račun. Kavaljerstvo je podrazumijevano samo po sebi, isto kao i primjerena i umna riječ i, ponekad, tiha i tanana pjesma. Nije bilo problema bilo koje vrste koji čovjek nije mogao da riješi u svojoj kafani.

Prema slučajnim namjernicima sa strane pokazivani su naglašeno poštovanje i spontana gostoljubivost, i oni su odlazili s jednim lijepim sjećanjem.

Pristanske kafane su bile Skadarlija na primorski način.

Ali, vrijeme gradi, vrijeme razgrađuje. Kako uvijek postoji niz uzroka iz kojih se tka sudbina, budućnost grada podno Volujice opredjelila je, još tamo pedesetih, potreba za velikom lukom i prugom koja će je povezati sa Beogradom. Želja za novim - većim, ljepšim i bogatijim. Jednostavnije, mada krov od slame štiti isto tako dobro kao i krov od zlata, Pristan je počeo da biva tijesan. Tako mlad, a već prevaziđen.

Šezdesetih godina donijeta je zato odluka da bude sravnjen sa zemljom i počelo je njegovo nestajanje u ime novog nastajanja.

Na žalost, njegova agonija trajala je više od decenije. Mine su oplakivale Pristan, a njegove žitelje spasavala je samo sreća. Jer, kamena kiša često je zasipala kuće, silne detonacije nanovo razbijale prozorska okna, a kamenje, često i veoma krupno, probijalo krovove i ugrožavalo ljude čak i za stolom i u krevetu.

Nije, međutim, bilo dovoljno sredstava za preseljenje dvije stotine pedeset porodica sa oko hiljadu stanovnika.

Tako je Pristan dugo bio grad kojem se nikako nije davalo da umre. Njegova sahrana bila je preskupa. Sve više je postajao grad-utvara: napušteni su opština, sud, pošta, banka, carinarnica, čak i porat. I pojedini Pristanjani su počeli da napuštaju domove. Ulice su postale gotovo puste.

Jedino su prkosili bioskop i kafane.

Mine su nastavile da razbijaju Volujicu i razlamaju jezovitu tišinu grada i sjetu njegovih umornih i rezigniranih žitelja.

Konačno, obezbijeđena su sredstva za preseljenje. Komisija Zavoda za izgradnju Bara i Luke Bar završila je snimanje svih građevinskih objekata, napravila elaborat za svaku kuću i izvršila procjenu njene vrijednosti. Potom je Luka počela da sklapa ugovore s vlasnicima o visini naknade.

Uporedo, na Topolici je privođena kraju izgradnja višespratnica sa dvije stotine deset stanova za stanovnike Pristana, a na lokaciji Novi Pristan na Žukotrlici počele su da niču lijepe kuće onih Pristanjana koji su odlučili da sami podižu svoj novi dom.

Lagano, bolest Pristana postajala je njegova smrt.
Konačno, došao je čas rastanka s voljenim gradom.
I nebo je plakalo tog februarskog dana 1976. godine.
Na prostranom trgu - na kojem se decenijama odvijao tako pun i lijep život - okupilo se nekoliko stotina Pristanjana i gostiju.
Naložena velika vatra, postavljeni stolovi s posluženjem.
Kamere, blicevi. Prigodne besjede za oproštaj. Poneka doskočica. I pjesma, ali ne iz dubine srca.

Dominira tuga. I još uvijek nevjerica.
Suza iskri u mnogom oku: opominje da je prošlo vrijeme ljubavi. One prave, pristanske. Neponovljive.
Ptica leti, prolazi, umire. Nastaje velika hladnoća.
Ostaje Pristan. Jer - veli starozavjetni prorok - vječito živi onaj ko jeste.

Mladen Zagarčanin
OD PRAISTORIJE DO SREDNJEG VIJEKA

Aко ste Baranin, a bavite se prošlošću, pitanje koje će vam najčešće postavljati jeste: Da li je istina da su se nekada ispod zidina Starog grada vezivali brodovi? Ili: Gdje su te gvozdene alke, bitve i gatovi, pri kojima su pristajali jedrenjaci podno barskih brda?

Svakako da ova duboko ukorijenjena legenda o moru do ispod obronaka Rumije nema niti istorijsko, a niti bilo koje drugo, naučno utemeljenje. Ali, ako se osvrnemo na morfologiju imena grada Bara, koja se izvodi iz prastarih indoevropskih pojmova za vodu, onda možemo zamisliti kako se čovjek još od davnina na ovim prostorima sučeljavao sa njom, više kao svojim stalnim problemom nego životorodnim darom prirode.

Bar je grad koji svakako ima vrlo burnu storiju svog prvobitnog urbanog ishodišta. Ono je zavisilo od niza geomorfoloških uslova, a ponajviše od vodotoka rijeke Rikavac, čije su nemirne ćudi vjekovima uslovljavale da se čovjek na ovom malom prostoru stalno sklanja od poplava i močvare, tražeći najpogodnije mjesto za svoje bitisanje. Samo ime rijeke Rikavac, od glagola rikati-urlati, naslućuje u svom pojmu iskonsko, nešto što nagovještava onaj arhetipski strah od moći podivljale prirode. Taj strah su prije mnogo vjekova osjetili prvi stanovnici naseljeni oko Barskog polja, spasavajući se od sezonskih bujica, koje su preko noći uništavale sve ono što su ljudi godinama gradili i kultivisali. Da je stvamo tako, potvrđuje i nauka.

Na osnovu nalaza jedne kamene eneolitske sjekire (2500-2000 p.n.e), koja je "izronila" sasvim slučajno u naselju Ilino, naslućivali su se veoma rani počeci življenja na teritoriji današnjeg Bara. Međutim, prvi pokazatelj da se hronologija naseljavanja na ovom prostoru mora pomjerati mnogo "niže", nagovjestila su otkrića u imanju jednog mještanina (I. Martinovića), koji je 1984. godine, kopajući bunar, na četiri metra dubine u Polju pronašao materijalne ostatke iz neolitske kulture. Tada je prikupljeno 11 nalaza koji pripadaju tzv. kulturi Starijeg neolita Jadrana (oko 5000. godine p.n.e). Šest fragmenata su ostaci kućnog lepa (zapečena glina koja se koristila za oblaganje drvenih koliba), dok su ostali nalazi djelovi većeg suda rađenog od gline sa dodatkom pijeska, loše fakture, ali "ukrašeni" tehnikom impresso cardium (pronađen je i jedan zub koji pripada pripitomljenoj vrsti preživara).

Sljedeća potvrda neolitske naseobine u Barskom polju otkrivena je na sličan način. Nedaleko od ovog mjesta, bliže obroncima brda Volujica, braća Vučić su kopajući bunar, na dubini od 10 metara, otkrila nove nalaze iz neolitskog doba. Ovoga puta ukop je prošao kroz sloj koji su činili gar, kućni lep, keramički ulomci pomiješani sa tragovima sitnih kostiju. Pregledom stratigrafije cijelog otkopa, a prije nego je betonski prsten obmotao zidove bunara, moglo se jasno "iščitati" koliku moć je imala ova rijeka u svojim sezonskim poplavama kroz vjekove. Na zidovima 10 metara dubokog bunara, jasno su vidljive erozivne naslage sitnog i krupnijeg rječnog oblutka, šljunka različite granulacije i gline sa promjenljivim učešćem pijeska i drobine.

Proces neolitizacije na prostoru crnogorskog primorja podijeljen je na dvije faze u okviru kulture tzv. Starijeg neolita Jadrana; prvu, stariju, kada se tradicija još oslanja na lovačko-sakupljačku privredu mezolita, i mlađu u kojoj dolazi do razvitka zemljoradnje, kao i do pojave grnčarstva sa tipično impresso-cardium načinom ukrašavanja keramike. Ova vrsta ukrašavanja izvodila se prostim utiskivanjem školjke (cardium) ili noktom, u svježoj glini. Staništa ove kulture bila su improvizovana i građena od trošnog materijala (rađena od trske i pletera oblijepljenih blatom).

Mapa praistorijskih i antičkih nalazišta na širem dijelu Barskog polja

Prema analogijama sa ostalim lokalitetima, kao i na osnovu datovanja putem C-14 metode starije neolitskih stratuma pećine Odmut IIа i IIb, datuje se u 5035. godinu odnosno 4950 g. p. n.e, što bi odgovaralo nalazima iz Barskog polja.

Mapiranjem dosad nađenih artefakata iz epohe neolita možemo skoro sa sigurnošću reći da je oko kraja petog milenijuma na ovom prostoru postojalo jedno veće neolitsko naselje. Otkrića u bunaru I. Martinovića su u početku možda dovodila u sumnju ovakvu pretpostavku, ali je sve veća učestalost pronalaženja materijalnih ostataka kulture neolita, zahvaljujući prijekoj potrebi za vodom u Barskom polju tokom sušnih sezona, dokazala da se duboko ispod današnjeg nivoa nalaze ostaci ljudske civilizacije iz vremena toplog i vlažnog holocenskog perioda.

Blizina mora, plodna ravnica, kao i vrlo dobre defanzivne tačke u zaleđu, omogućili su dalji razvoj manjeg naselja duž oboda Volujice u vrijeme miješanja prastanovnika ove oblasti sa novopridošlim indoevropskim stanovništvom - tokom eneolita i rane bronze (oko 2000 g. p.n.e). To je doba kada započinje proces etnogeneze ilirskog stanovništva, sažimanjem i stabilizacijom domorodačkog i novog stepskog elementa, koje se završava oko VI-V vijeka p.n.e, konačnim uobličavanjem ilirskog etnosa.

O nesigurnim vremenima koja za sobom donose ove tipično ratničke kulture zasnovane na patrijarhalnom rodovsko-plemenskom uređenju, svjedoče primitivne utvrde - gradine, rađene u tehnici suvozida. Ovakva odbrambena rješenja uočljiva su na više uzvišenja koja uobručuju Barsko polje. Autopsijom arheoloških ostataka prikupljenih rekognisciranjem prostranog okruženja, markirano je nekoliko principalnih gradinskih utvrđenja, istina sistematski neistraženih, ali u dovoljnoj mjeri ispitanih da bi se mogao izvući što jasniji zaključak o generalnoj defanzivnoj koncepciji oblasti.

Sistem njihovog odbrambenog sklopa koncipiran je na taj način da u isto vrijeme kontrolišu ulazne trgovačke saobraćajnice, ali i da budu zbjegovi najbližim naseobinskim grupama, manjim ili većim selima, u slučaju opasnosti.

Tako je gradina na brdu Volujica - "Vrh od Grobovlja" (kod današnjeg TV repetitora) svakako čuvala naselje i oranice smještene u podnožju, ali je i kontrolisala put koji je od uvale Bigovice (gdje je posvjedočeno zimsko antičko i srednjovjekovno sidrište) vodio preko Poljica do naselja na suprotnoj strani. Dužina gradine srednjim obodom iznosi preko 80 m, dok je širina gradinskog platoa oko 40 m. Na sjevernoj strani prema Baru su na dva mjesta uvučeni ravni platoi, na kojima se nalaze ostaci građevinskih objekata rađenih u suvozidu. Gradina ima sačuvan odbrambeni prsten, dobro uočljiv na istočnoj i zapadnoj strani grebena. Pronađen je niz ovakvih primitivnih utvrđenja koja su, u zavisnosti od svog položaja, bila manje ili više značajna.

Na brdu Gorak postoje ostaci ilirske gradine koja je štitila prilaz polju Goranu, sa istočne i južne strane, od pravca brda Ćafe. Ovdje se uočava prilično veliki gradinski plato koga su štitili debeli zidovi rađeni u suvozidu. Na terasama prema zapadu, na više mjesta sačuvani su ostaci kružnih objekata takođe rađeni suvomeđom. Na sredini zapadne padine gradine nalazi se glinovito zemljište u kome postoje rezervoari za vodu koji su do skora bili u upotrebi. Dubina ovih pojila je i do četiri metra.

Na mjestu Lisice takođe je konstatovan prostrani terasasti plato gdje su pronađeni ostaci praistorijskih kućišta. Objekti su rađeni u suvomeđi, četvrtastog su oblika i imaju pregradne zidove. Debljina svih zidova je između jednog i dva metra.

Praistorijska gradina na Nehaju, gdje je danas srednjevjekovno utvrđenje, kontrolisala je glavni prilaz sa sjeverne strane iz pravca Petrovca, ali isto tako obezbjeđivala naselje ispod brda i u oblasti današnjeg Zagrađa (u srednjem vijeku ovaj prolaz nazivao se Kotorska vrata, zbog njegovog izuzetno važnog prolaza kojim su dopremane namirnice kotorskih, dubrovačkih i dr. trgovaca). Sama praistorijska gradina se nije očuvala, ali zato cijeli prostor ima puno ostataka raznih gvozdenodopskih nalaza karakterističnih za ilirsku kulturu - od kraja halštata, pa do kraja latenskog perioda.

Iznad Gornjeg Šušanja nalazi se brdo Petiljevo. Uspon prema ovom brdu je veoma strm, ali je na pojedinim mjestima napravljeno stepenište od kamena. Vrh Petiljeva predstavlja najistureniju tačku sa koje se dobija vizuelni pregled na cijeli obalni pojas od Ulcinja do izlaska iz Budve. Gradina se na ovome mjestu sastoji od više građevinskih objekata - kućišta i fortifikacije. Obujmni suvozidovi na nekim mjestima dostižu i do dva metra debljine, i mogu se pratiti čitavom jugozapadnom stranom. Sa istočne strane prema zaravni Batuša je podgrađe, ograđeno takođe debelim zidovima.

Na mjestu današnjeg Starog grada Bara egzistirala je najvjerovatnije centralna gradina reona, jer su njene defanzivne osobine i veoma dobra preglednost omogućavale da kontroliše veliki dio Barskog polja. Ovdje je tokom posljednjih godina pronađena velika količina materijalnih ostataka (prvenstveno keramičkih predmeta) iz epohe gvozdenog doba, tako da bi se moglo pretpostaviti da je na ovom platou nekada bilo, osim jakog fortifikacionog uporišta, i sjedište rodovske aristokratije koja je upravljala oblašću.

Postoji i niz drugih, manjih ilirskih utvrda, defanzivnih građevina koje su takođe štitile manje zaseoke raštrkane po obodu Barskog polja. Takve su gradine u Donjim Podima (Na vrh Spile), Čok, kod crkve sv. Marka i Gradac izviše Zubaca.

U širem razdoblju praistorijskog perioda, koji zahvata i dio antičke epohe, karakteristična su i funeralna obilježja u vidu velikih gomila kamenja - tumula, u našem narodu poznatih kao mogile (gromile ili gomile), koja se katkad nalaze u okviru obujmnih zidova gradina, ili su izdvojena, dominirajući na nekom od uzvišenja. Iako veoma malo istraženi u našoj opštini, tumuli svojim mnogobrojnim prisustvom svjedoče o duhovnoj zaostavštini kultura bronzanog i gvozdenog doba. Ali, iako važna karakteristika kulta mrtvih kod Protoilira, Prailira i praistorijskih Ilira, ovaj način sahranjivanja je sastavni dio pogrebnog običaja koje su uvele pojedine neilirske indoevropske grupe povezane sa pokretom stepskih pastira.

Grobna konstrukcija mogile na našem podračju načinjena je u vidu kamenog sanduka - ciste (konstruisane od grubo obrađenih kamenih ploča) u koji je pokojnik polagan u zgrčenom, fetusnom položaju, nekada na odru od morskih oblutaka ili pijeska kao što je to slučaj sa uništenim tumulom u selu Ravanj. Običaj sahranjivanja i obreda sastojao se u sakupljanju velike količine kamenja i pravljenja velikog kupastog nasipa preko groba, a nakon toga i u ritualnom razbijanju grnčarije, koje često ima na i oko tumula, i trizni, tj. daći, što ukazuje da je u pojedinim slučajevima kult mrtvih prerastao u kult herosa, pa se nad pokojnikovim ostacima pravila gozba. Tako heroizirani pokojnik postaje primjer za nove naraštaje i simbol plemena, kao i znamenje pod kojim će se novi naraštaji boriti protiv neprijatelja.

Na nekim od tumula, održao se i danas sinkretizam paganskog svetilišta i mjesta koje je u hrišćanstvu postalo neka vrsta molitvenog prostora. Takav je primjer Velje Mogile u Gornjem Šušanju, gdje se na Spasovdan već generacijama iznosi kamenje, što je od ove gomile stvorilo jednu od najimpozantnijih mogila na primorju. Ovaj tumul takođe ima procesioni ophod, kao i mali oltar gdje se obavlja hrišćanska služba.

U okviru gradine Petiljevo konstatovano je takođe molitveno mjesto koje bi moglo da se poveže sa kontinuitetom kakav poznajemo na Veljoj Mogili, jer se na sredini gradinskog platoa nalazi improvizovano svetilište koje čine tri stepenice od kamena, ograđene polukružnim suvozidom, kao apsida. Prema pričanju, mještani ovo mjesto vezuju za crkvu sv. Petra (otud najvjerovatnije Petiljevo), a na Petiljevo mještani izlaze na Petrovdan.

I rimski i vizantijski misionari su imali veoma velike probleme tokom pokrštavanja autohtonog ilirskog stanovništva i slovenskog etnosa, jer je otpor prema novoj religiji svakako bio veoma dug, i kod jednih, i kod drugih, naročito kod Slovena. Sa sadašnje tačke istraženosti ovakvih grobnih humki, veoma je teško reći da li je neka od mogila slovenska jer, kao što je opšte poznato, Sloveni su se prije primanja hrišćanstva takođe sahranjivali pod velikim nasipima od kamena ili zemlje, ali je ritus sahranjivanja bio drugačiji. Naime, Sloveni su spaljivali svoje pokojnike, a ostatke posipali preko humke ili ih stavljali u umu koja je bila na stupu pobodenom u sredini mogile. Ako bi se potvrdila ova pretpostavka, onda bi nam umnogome bilo lakše da razumijemo još uvijek nedovoljno ispitane socio-religijske i arheološke fenomene kao što su Velja mogila i Petiljevo sa svojim oltarima na tumulima, ali isto tako i da odgonetnemo neke od naziva humki i položaja gradina kao što su Mogila od krsta u Kunjama, Crkva sv. Ilijе na praistorijskoj gradini na brdu Radomir, sv. Vić ili sv. Vid u Gretvi... Uzmemo li u obzir da je već davno dokazano da sv. Ilija personifikuje boga Peruna, da je sv. Vid u stvari zamjena za boga Svetovida, i da se i Perunu i Svetovidu palila žrtvena vatra od hrastovih drva, kako se i danas pali dan prije Božića - hrastov panj, badnjak, onda bi u budućnosti trebalo provjeriti moguću vezu između nekih "slovenskih mogila" i hrišćanskog kulta na njima, što sa ove distance napisanog i proučenog izgleda gotovo nevjerovatno.

Praistorijski nalazi iz Kapljeve

Tumuli oko Bara su rasuti na velikom broju visova i uzvišenja, a nerijetko se i mikrotoponimi nazivaju po njima. Tako imamo Mogilu od krsta, Karlovu Mogilu, Mogilu Curanovića, Mogilicu...

Svi ovi podaci rječito govore o organizovanom životu nekog autohtonog plemena, najvjerovatnije Enhelejaca (plemena "jegulja" ili zmija - poluilirskog etničkog supstrata) u periodu metalnih doba, koje je na neki način raskrčilo mediteranske makije na oštrom kamenjaru i pripremilo sebi, ali i budućim pokoljenjima, mjesto za život. Ali, time još uvijek nijesmo dotakli pitanje glavne priobalne naseobine.

Posljednja otkrića na lokalitetu Kapljeva omogućila su da se ovom pitanju priđe bliže i određenije, sa jasnim dokazima i potvrdama nekih davnašnjih pretpostavki, ali i odbacivanjem ustaljenih i kategoričkih tvrdnji da naseljenog mjesta u blizini mora nikada nije bilo. Zaseok Kapljeva nalazi se oko dva kilometra od današnje Luke, na periferiji nekadašnjeg Pristana. Smješten je u samom podnožju brda Volujica, na mjestu gdje je nekada svoje korito usijecala rijeka Rikavac. Tragovi toka ove rijeke pretvoreni su u cestu odmah poslije recentnog probijanja tunela za odvod rijeke kroz brdo, pa se i danas jasno vidi njen nekadašnji pravac koji je u ovom dijelu zaokretao prema moru. Uz sam rub brda mogu se primijetiti ostaci negdašnjeg življenja, u vidu artificijelno obrađenih okrajaka krečnjačkih stijena koji su nekada svakako bili amenažirani u prostore za boravak ljudi i marve. Primjetni su ostaci štala nejasne hronološke determinacije, rađeni od velikih blokova kamenja, što je razumljivo, jer je postojanost ovog načina konstrukcije bila dosta dobro osiguranje od sezonskih stihija rijeke. Međutim, ponekad ni to nije bilo dovoljno da se boravak zaštiti od poplava. Nekoliko desetina metara od brda, kopanjem dva bunara pronađeni su "novi" dokazi stihije rijeke Rikavac, koja je preko noći uništila naselje, ostavljajući veliku količina arheološkog materijala iz vremene starijeg gvozdenog doba i helenskog perioda.

Crnofiguralna vaza iz Bara, Zemaljski muzej u Sarajevu

Nalazi su se pojavili u dva bunara, nekoliko desetina metara udaljenih jedan od drugog. U prvoj jami se na 4,50 metara dubine, pojavio sloj sa materijalom iz epohe starijeg gvozdenog doba - halštata (VIII-VI vijek prije Hrista), zatvoren erozivnim slojem sačinjenim od većih i manjih komada kamenja i glinaste žutobraon boje zemlje. Ovaj sloj datovan je na osnovu nalaza autohtone grnčarije, grube izrade, rađene rukom, bez upotrebe vitla. Od nalaza najviše je manjih bikoničnih zdjela sa jednom ili dvije ručke koje nadvisuju rub posude. Ručke su ponekad tordirane, dok je tijelo posuda ukrašeno geometrijskim motivima u vidu prekriženih trouglova. Najkarakterističniji nalazi su svakako minijatume posudice sa ručkom čija namjena je najverovatnije bila korišćenje u kultne svrhe. Veće posude se nijesu očuvale. Razlog tome je što su se prilikom valjanja u stihiji veći sudovi polomili, dok su oni manji, konzistentniji uspjeli da "prežive".

Na osnovu brojnosti nalaza i uslova u kojima su nađeni, možemo sa sigurnošću reći da je stihija poplave u jednom mahu uništila gvozdenodopsko naselje, i da je cijeli sloj zatvoren silinom bujice koja je sa sobom nosila kamenje i zemlju.

Generalno gledajući, arheološki materijal pronađen u bunaru pripada jednom širokom kulturnoetničkom prostoru od jugoistočne Bosne, istočne Hercegovine, zahvatajući jugozapadnu Srbiju, Metohiju, Crnu Goru i širi prostor Albanije. Nalazi su karakteristični za kulturu Glasinac IV bc koja se hronološki vezuje za period od 725. do 550. godine p.n.e; za tumule Kuceti Zi, Prodani (gdje se izdvojila južnoilirska kulturna grupa), Burel i Keneta u Albaniji, kao i za Suvorečki kulturni krug, osobito za nekropolu u Širkom (Metohija). Na samo dvadesetak metara od ovog bunara u kojem se, na sreću arheologa, domaćinu gazdinstva nije pojavila tako željena voda, otkopan je drugi bunar. Otkriće u ovom ukopu, nagovijestiće ono što mnogi tragači za izgubljenom prošlošću nijesu mogli ni da pretpostave, a to su prvi put jasno posvjedočeni materijalni ostaci iz vremena Stare Grčke.

Fragmenti grčkih vaza iz Kapljeve

Amfore sjeverno-afričke produkcije, IV vijek, Bigovica

Postoji jedan veoma star i naivan podatak iz 1553. godine, koji za epohu retardiranog humanizma i renesanse, nije toliko nekarakterističan. Naime, u jednom spisu se pominje da je "grad podignut na Volujici, da su ga podigli Trojanci, da je napušten zbog pirata, kao i da se njegovi ostaci još vide". Ako zanemarimo "romantičarsku" viziju o Troji u Baru, ne smijemo zanemariti motiv koji je davnašnjeg Šlimana inspirisao da napiše ovakav podatak, a motiv je svakako nalaz neke grčke vaze (ili drugog helenskog predmeta), kakva je ona koja se i danas čuva u Zemaljskom muzeju u Sarajevu iz VI vijeka p.n.e, i za koju stoji da je sa prostora Antibarisa.

Takvi nalazi sa okrajaka Barskog polja su do skorog perioda često izmicali nauci. Po priči starijih mještana nerijetko je bilo onih koji su nalazili "šarene sudove", "ćupove"... Ako ovome dodamo i konkretne materijalne dokaze koje je pronašao rumunski bunardžija Komel u drugom bunaru, na dubini od šest metara, kakvi su fragmenti finih, na brzom vitlu rađenih vaza, slikanih crnom i crvenom bojom, onda cijela priča o prvom urbanom ishodištu dobija novo naučno ruho.

Nalazi helenske keramike iz bunara na lokalitetu Kapljeva u Baru datuju se u vrijeme oko VI-V vijeka p.n.e, u vrijeme kada Grci u istorijski vidokrug uvode Ilire, šireći svoje trgovačke veze preko Sredozemlja. U tom periodu nastaju prve grčke kolonije duž jugoistočne obale Jadrana, kao sto su Epidamnos (Dirahion, Drač) ili Apolonija, ali nešto kasnije i Risan, Budva i Ulcinj, koje prvi put pominju antički pisci Pseudo-Skilaks, Sofokle ili Tit Livije.

Rimsko koplje, slučajan nalaz

Što se tiče barskog prostora u periodu VI-III vijeka p.n.e, sa sadašnjeg stepena istraženosti, možemo zaključiti da je postojalo manje naselje sa emporionom, preko kojega je ostvarivan trgovački kontakt sa grčkim moreplovcima. To dokazuju, osim otkrića komada slikanih vaza, i neki arheološki nalazi sa dna barske Luke, kao što je ulomak craofirnisovane grčke vaze koji se čuva u Zavičajnom muzeju grada, ali i veliki broj ostataka italo-grčkih amfora III v. p.n.e, konstatovanih na hidroarheološkom lokalitetu Bigovica. U prilog ovome ide i veoma rana interpolacija kulture masline, kao presudni reper koji je ove prostore veoma rano vezao za šire civilizacijsko okruženje u kome su egzistirale ravijene grčke kolonije.

***

Rimskim osvajanjem Ilirikuma 168. godine p.n.e, nastaje nova civilizacijska epoha na ovim prostorima. Isprva, uticaji nijesu bili toliko jaki, pa se romanizacija odvijala skoro neprimjetno, dok su ilirska plemena zadržala svoja najrasprostranjenija duhovna obilježja - sahranjvanje pod tumulima. U nekim od njih, kao u razrušenom tumulu ispod crkve sv. Neđelje u naselju Rap, pronađeni su fragmenti malih crnofirnisovanih piksida, i komadi amfora karakteristični za italske radionice I vijeka, što svjedoči o održanju autohtonog načina sahranjivanja, ali se kao grobni prilozi javljaju importovani predmeti tipični za vrijeme rimskog republikanskog perioda i ranog carstva.

Pojavom novog etničkog supstrata sastavljenog od latifundista, veterana, i manjeg broja rimskih vojnika u okviru postaja koje su kontrolisale ratoborna ilirska plemena, došlo je neminovno i do novih sociotrgovačkih promjena.

Arheološka istraživanja na širem podračju crnogorske obale dokazuju da su ilirski primorski gradovi već u prvim decenijama I vijeka nove ere oživjeli, i da su se teritorijalno proširili. To je period kada romanizacija počinje sve čvršće da obuhvata ilirski etnos, i taj proces će u dva sljedeća vijeka biti skoro potpuno završen.

Antički kantar, IV - VI vijek

Posude sa lokaliteta Gorelac

Sahranjivanje se mijenja, tj. prelazi se na spaljivanje pokojnika i polaganje njegovih ostataka u urne, što je najvažnija odrednica u presudnom duhovnom preobraćenju, ali će osjećati još uvijek jaki uticaji na domorodačko stanovništvo, ponajviše kroz sinkretizam zvaničnog rimskog državnog Panteona sa nizom lokalnih božanstava kao što su Medaur, Vidasus, Bind...

Međutim, i ovom periodu, kao i prethodnim, nedostaju konkretni tragovi naselja pored mora, pa se intenzitet života u periodu od I vijeka p.n.e do IV vijeka mora rekonstruisati najviše na osnovu pokretnog arheološkog materijala i nekih, danas za nauku izgubljenih tragova arhitekture.

Podatak koji je se najviše zadržao u spekulativnim tvrdnjama kakvog rimskog vicusa na obali Barskog zaliva jeste onaj o nalazu mozaičnog poda kod nekadašnje željezničke Ložionice. Tako se u jednom broju radova posvećenih istorijatu grada pretpostavljalo da je u pitanju vila koja je pripadala nekom latifimdijskom posjedu. Međutim, čak i ako zanemarimo ovaj svakako veoma relevantan podatak, prostor užeg i šireg okruženja oko Barskog polja ima podosta dokaza koji svjedoče o razvijenom životu u doba Rima. Najkonkretniji od svih pokazatelja zasad izranjaju iz priobalnog pojasa barskog akvatorija.

Da je kojim slučajem postojao arheološki nadzor prilikom izgradnje Luke Bar 60-ih, mi bi smo danas imali mnogo brojnija i raznovrsnija svjedočanstva rimske civilizacije sa prostora nekadašnjeg Pristana. Samo je pražnjenjem gaza velikim sisaljkama otišlo u nepovrat mnogo arheoloških ostataka koji su se vjekovima taložili na dnu gradskog porta.

Međutim, ono što je ostalo svjedoči o različitim ishodištima importovanih roba, čije porijeklo seže od najudaljenijih crnomorskih obala, pa sve do sjeverne Afrike i Galije. Analizom pronađenih amfora sa dna Luke Bar i hidroarheološkog lokaliteta Bigovica, može se rekonstruisati distribucija robe od III vijeka p.n.e do IV vijeka n.e, kada je uvala Bigovica postala "grob" trgovačke galije koja je prenosila tovar sjevernoafričkih vinskih amfora. U unutrašnjosti pronađenih amfora i danas se primjećuju tragovi borove smole koja je vinima davala naročiti "buke", sličan onom koji još postoji u nekim oblastima Grčke nazvan "rezina".

Krstasta fibula iz IV vijeka, grobni nalaz sa lokaliteta Karlova Mogila

Osim podvodnih arheoloških nalaza antičkog perioda, na nekoliko mjesta konstatovani su ostaci manjih rimskih kuća (ne u pravom smislu vila rastica) koje su baštinile manje ili veće površine obradive zemlje i maslinove zasade. Takvih objekata bilo je preko puta današnje Opštine (nekadašnji Zabran). Ovdje su pronađeni ostaci tegula, amfora i uljanih svetiljki. Svi nalazi se čuvaju u depoima Zavičajnog muzeja u Baru.

U maslinjaku izviše Gvozden brijega i danas postoje, istina veoma loše očuvani, ostaci nekakvog objekta oko kojega se može naići na tragove keramike rimskog doba. Ovdje su pronađeni i novci cara Marka Aurelija (161-180) i Faustine II njegove žene. U naselju Mirovica otkriveno je kasnoantičko groblje, što indicira postojanje naselja u blizini, a svakako da je ovakvih staništa bilo i po obodu Volujice, upravo onamo gdje je zbog stihije rijeke objekat morao biti podignut na nekom uzvišenju.

Nešto zapadnije, u današnjem Sutomoru pronađeni su na lokalitetu Gorelac i Karlova mogila grobovi sa karakterističnim prilozima iz ovog perioda. Na prvom lokalitetu ispitan je dvojni grob u kojem su pronađeni ostaci manjeg krčaga, jedan amforiskos i posudica, jedno bronzano dugme sa ugraviranim krstom u sredini, i veoma raširen tip "omega" fibule sa punktiranim ornamentima.

Na lokalitetu Karlova mogila otkopana su tri groba koja su ležala na periferiji jednog većeg zaravnjenog platoa, 600 do 700 m udaljenosti od mora. Od nalaza konstatovana je masivna krstasta fibula koja potvrđuje hronološku determinaciju u IV vijek, bronzana pređica, dva gvozdena predmeta i jedan mali kanelirani amforiskos. Sasvim je sigumo, sudeći po tome da su pronađeni na jednom omanjem prostoru na kraju prostranog platoa, da su grobovi dio veće antičke nekropole, a samim tim i antičkog naselja koje svojom geomorfološkom pozicijom čini dio šireg barskog okruženja.

* * *

Krajem IV vijeka limes počinje da popušta pred silinom invazija raznih "varvarskih" populacija potisnutih od strane Huna 375. godine. Neki narodi nadiru u raznim pravcima prema rimskim kastrumima i gradovima, dok dragi traže dozvolu da se nasele na teritoriji imperije i postanu njihovi federati. Stihija ratobornih plemena, željna rimskog bogatstva, najednom uslovljava da se život sa bezbjednih agrarnih posjeda premjesti u utvrđena naselja. Tako svaki "agros", ili sam dobija kastrum, ili je bio u blizini nekog utvrđenog mjesta.

U III ili početkom IV vijeka, prostor na kojem se danas nalazi Stari grad utvrđuje se, što je dokazano i recentnim istraživanjima u kojima su otkopani tragovi materijalne kulture kasnoantičkog vremena: rimska kaldrma i temelji objekata na pravcu gdje je pretpostavljeno ukrštanje glavnih saobraćajnica po sistemu cardo- decumanus, kao i veći broj fragmenata krovnih tegula i grnčarije, keramike i stakla. Svi ovi materijalni dokazi, zajedno sa ostacima kvadratnih pilona, odbrambene kapije 112 i 70A koji su konstatovani još tokom istraživanja 50-ih, opovrgavaju neke starije tvrdnje, po kojima utvrđivanje grada pada u IX- XI vijek, tj. da je Bar "nova" srednjovjekovna građevina.

Podizanjem utvrđenja na isturenom platou sa kojeg može da se kontroliše dio Barskog zaliva stvara se mogućnost bezbjednijeg života i rada u oblasti pristaništa, u kojem se vrši razmjena robe sa ostalim antičkim emporionima, ali isto tako obezbjeđuje plodna ravnica sa latifundijskim posjedima. Vjerovatno, na početku V vijeka, naselje pored mora još egzistira, mada arheološki gledano - mi nemamo mnogo podataka vezanih za ovaj period, tj. za vrijeme kada su Alarihove trupe Zapadnih Gota protutnjale Dalmacijom napravivši pravu pustoš. Jedini materijalni dokazi pronađeni tokom istraživanja posljednjih godina, a koji bi mogli da se povežu sa ovim događajem, jesu ostaci kasnoantičkog objekta i paleovizantijske crkve pronađeni na lokalitetu Veliki Pijesak, na stotinak metara udaljenosti od morske obale.

Radi se zapravo o tri sukcesivno građena objekta na jednom mjestu, sa mnogo faza preziđivanja i dogradnji. U prvoj fazi, postojala je veoma dobro građena rimska kuća ili mauzolej sa sarkofagom u sredini, podužne osnove okrenuta dužim stranama prema sjeveru i jugu, dok se ulaz nalazio sa sjeverne strane. Istočna pros- torija imala je pod od keramičkih opeka, dok je na zapadu pod bio načinjen od maltera. U osnovi sloja rušenja ispod krovnih tegula, zatečen je sloj paljevine dobro datovan novcem u IV v.

Ubrzo nakon destrakcije ovog profanog objekta, stanovnici tadašnjeg naselja u oblasti današnjeg Velikog Pijeska grade crkvu sa kamenim mobilijarom u unutrašnjosti, što bi prema nalazima trebalo da se datuje u prvu polovinu V vijeka. Treća faza gradnje na ovom mjestu počinje najvjerovatnije u vrijeme Justinijana, nakon čega crkva egzistira sve do VIII ili IX vijeka, kada biva ponovo porušena i nakon neuspjele popravke ostavljena u ruševinama za svagda. Međutim, od I faze koja bi mogla da se dovede u vezu sa Alarihovim pohodima, pa sve do posljednje, lokalitet je prolazio kroz istu sudbinu kao što je to slučaj sa Topoličkim trikonhosom.

Rekonstrukcija izgleda Topoličkog trikonhosa
(po arh. Mladenu Zagarčaninu)

Topolički trikonhos je sigurno jedan od najznačajnijih paleovizantijskih sakralnih objekata na istočnoj obali Jadrana i najstariji arhitektonski spomenik u samom Baru. Podignut je kao grobna kapela nekom crkvenom velikodostojniku - episkopu u V vijeku, na mjestu gdje je arheološkim iskopavanjima pronađena izvjesna količina grnačarije IV vijeka (naročito amfora sjevernoafričke provenijencije) i neki možda stariji ostaci građevine, koji bi mogli da indiciraju na isti hronološki i istorijski proces koji je zabilježen istraživanjem lokaliteta na Velikom Pijesku - vila, a onda crkveni objekat.

U osnovi trikonhosa je krst sa dugačkim pravougaonim naosom koji se završava odvojenim protezisom i đakonikonom. Rađen u alternaciji kamena i kvadratne opeke, ovaj objekat je zasigurno imao nekoliko odvojenih faza koje su uz prvobitnu, kada je bio u funkciji memorijalne kapele, dobio egzonarteks sa zvonikom i prigrađenu prostoriju sa južne strane, takođe namjenjene sahranjivanju. Po svemu sudeći, hram je u produžetku imao i atrijum (kao što je to slučaj sa crkvama u Kuršumliji i Caričinom gradu - extra muros), a to se može i sagledati na osnovu rezultata istraživanja šezdesetih godina, gdje su u produžetku građevine konstatovani ostaci zidova.

Pozitiv pečata neke trgovačke porodice,
pronađenog na lokalitetu Bigovica (15-16.v.)

0 nekropoli oko trikonhosa veoma se malo zna u naučnim krugovima, iako je to najstarije hrišćansko groblje na prostoru našeg grada. Istraživanjem je otkriveno oko desetak grobova, među kojima je bilo i dječijih. Svi su bili konstruisani od velikih krovnih tegula, na dvije vode, sa pokojnikom položenim glavom prema zapadu. Ono što najviše skreće pažnju jeste da su tokom kopanja kanala za drenažu pored nekadašnjeg hotela "Agava" nalaženi grobovi u kojima je bilo i priloga. Tako dolazimo do pretpostavke da je Topolički trikonhos na okrajku jedne veće kasnoantičke nekropole, prekrivene erozivnim naslagama one iste rijeke koja je zapečatila tragove drugih epoha. Dokaze za ovu tvrdnju, kao što smo naveli, dobijamo i autopsijom pronađenog materijala tokom istraživanja grobova oko crkve, gdje se u ukopima nerijetko nailazilo na komade amfora iz IV vijeka, što je anahrono crkvenom objektu.

Današnjom urbanizacijom prostora oko trikonhosa možda je jednom za svagda zapečaćena mogućnost da se više dozna o ovom nesvakidašnjem lokalitetu, koji je možda sačinjavao čitav jedan kompleks, dograđivan i proširivan tokom vremena, u zavisnosti od potreba. Taj je kompleks, osim što je predstavljao mauzolej nekog od crkvenih dostojanstvenika epohe (episkopa?), bio i mjesto u kome se vršila služba do X vijeka (što takođe može da se dokaže na osnovu pronađenog materijala). Veliki broj fragmenata stubića i stubova različite debljine, ostaci oltarskih pregrada (sa uklesanim krstom, motivom ribe...), kapiteli različitih hronoloških determinacija, keramika i drugi materijal navode na ovu konstataciju, iako je za konačni dokaz potrebno dovršiti istraživanja.

U jednom, relativno dužem periodu, značaj jednom ovakvom mjestu davalo je okruženje sa emporionom koje se nalazilo u blizini trikonhalne memorije, a koje se naročito konsolidovalo u vrijeme Justinijanove renovacije Carstva. Ljudi koji su živjeli u blizini imali su potrebu da od ovog mjesta naprave veću sabornu crkvu pristanišnog mjesta, pa je tako podignut i zvonik i atrijum, dok se sa strana razvilo groblje na obodu antičke nekropole.


Gravura grada Bara i okoline prema Camutiu iz 1571.g.

Kada je crkva prestala da bude u upotrebi, veoma je teško reći. Gornja hronološka granica pronađenog materijala je IХ-Х vijek, pa se ne isključuje mogućnost da je stradala od Saracenskih pljački tokom devetog vijeka, ili je njenu sudbinu mogao dovršiti i neki drugi događaj, povezan sa širenjem Bara i prijemom Dioklitskog sveštenstva nakon protjerivanja posljednjeg arhiepiskopa ovoga grada 926. ili 927. od strane cara Samuila.

* * *

Bar je u srednjem vijeku bio, poslije Dubrovnika i Kotora, najvažniji grad na ovom dijelu obale. Dugo je slovio kao glavna luka Skadra, što navodi na konstataciju da je tokom većeg dijela srednjovjekovlja imao vrlo razvijen pristanišni sistem. Pretovar se ponekad obavljao i čamcima usljed jakog sjeveroistočnog vjetra i plitkog gaza, ali je svakako postojao porat gdje se, pri pitomijim vremenskim prilikama, obavljao vrlo živ trgovački obrt. U slučaju da mu to nije omogućavao sjeverni vjetar, on je imao svoju alternativu u Bigovičkom zalivu ili podno manastirskog kompleksa na rtu Ratac.

Ako se osvrnemo na poznate gravure Bara iz XVI vijeka vidjećemo da se, osim sakralnih objekata, pri morskoj obali pojavljuju i privatne kuće, odnosno vile koje su predstavljale mjesta za uživanje pored mora, ali su u isti mah bile i srednjovjekovni feudalni posjedi koji su baštinili plodnu ravnicu u zaleđu. Na gravuri iz 1550. godine ili onoj u Camutiovom atlasu ("Izole famoze, porti, fortezze e terre maritime") iz 1571. zapisani su nama dobro poznati toponimi Spich, Zupzi, Togemili, ali i privatne kuće feudalaca Medini, Darmasi i Krapsi. Ako zanemarimo jaku stilizovanost crteža i donekle neproporcionalan položaj grada u odnosu na privatne i javne objekte u nizini, možemo zaključiti da je naručiocu bilo veoma stalo da zabilježi najvažnija prigradska naselja, kuće važnih i bogatih porodica, crkve i manastire distrikta Bara.

Venecijanski novac dužda Andreje Gritia (1523-1538)

Među objektima na gravurama pri samoj blizini pristaništa koji skreću najveću pažnju jesu Crkva sv. Hodočasnika (s. Pelegrin) i kuće Darmasi (casa Darmasi) i Krapsi (casa Crapsi).

Prvi objekat, Crkva sv. Hodočasnika, ako bi se dalo zaključiti prema gravuri, smješten je pored samog sidrišta. Ova crkva je prema jugu naslonjena na visoku kulu-tvrđavu koja svakako ne predstavlja crkveni zvonik sa krovom na četiri vode, kao što je to slučaj kod sv. Nikole (S. Nicholo) i sv. Marije (s. Maria) na istim gravurama. To je svakako objekat fortifikacione namjene u kome je najvjerovatnije bila smještena manja vojna postaja koja je kontrolisala pretovar roba i čuvala luku od jakog komšijskog gusarenja. O maloj tvrđavi sa crkvicom na ovom mjestu možemo da saznamo vrlo malo iz arhivskih izvora, ali i zbog toga što su njeni ostaci davno nestali u vihoru vremena. Sam hagionim može se dovesti u vezu sa Svetim Hodočasnikom, zaštitnikom pomoraca i putnika u Svetu Zemlju, i sa mjestom odakle su drevni Barani svakako kretali na dug i iscrpljujući hadžiluk.

Tokom iskopavanja Topoličkog trikonhosa pronađeni su ostaci dijela jedne srednjovjekovne kuće sagrađene preko ove drevne crkvene građevine. Njeno hronološko određenje datovano je na osnovu bogate ostave srebrnih mletačkih groša iz vremena mletačkog dužda Andreje Gritija (1523-1538), pronađenih u substrukciji, gdje je bila sakrivena. Od ostalih nalaza otkopano je nekoliko ulomaka grnčarije i ulomci braon gleđosane, venetske keramike datovane u kraj XIV, tj. početak XV vijeka. Pronađeno je i nekoliko turskih aspri, takođe iz ovog perioda.

Ostaci palate Krapsi nakon zaštitnih arheoloških radova 1982.g.

Prema gravuri, na ovoj poziciji su dvije kuće, izviše kojih je napisano prezime italijanske porodice Darmasi, koju dosta slabo poznajemo iz arhivskih izvora, ali koja je na ovom mjestu svakako imala svoj feudalni posjed sa vilom i ekonomatom.

Sama ostava nam govori o nemirnim i smutnim vremenima sredine XVI vijeka, kada su Turci potpomognuti mrkovićkim plemenima palili i rušili posjede barskih feudalaca izvan grada i pokušavali da ga zauzmu. Jedan od najžešćih napada je upravo bio 1537. godine, kada je turska vojska naglo napala i kada je utvrđeni grad zamalo bio zauzet. Porodica koja se možda sklonila na bezbjednije mjesto među zidinama, sakrila je vrlo vrijednu svotu novca, u nadi da će se vratiti na svoje ognjište, ali, kako to najčešće biva u ratnim vremenima, to se nije dogodilo, jer je, ili sama stradala prilikom napada na grad, ili je nakon borbi ostavila ruševine svoga doma i vratila se u postojbinu, ne mareći za novac sakriven u dno temelja.


Fragment nadvratnika koji je pripadao palati Krapsi

Sljedeći tragovi medievalnog objekta pronađeni su tokom izrade hotela "Topolica" 1982. godine. Ovi, za nas zauvjek izgubljeni ostaci istorije priobalnog Bara, imaju za sobom burnu priču koja nas, od narodnog predanja, u kom je zabilježeno da je ovdje bio dvorac Đurđa Brankovića, preko porodice Krapsi sa mletačkih gravura, vodi u vrijeme kada je kao Selim-begov utvrđeni dvorac bio jedna od prepreka knjaževoj vojsci da sa Cmom Gorom napokon izađe na more.

Tokom zaštitnih arheoloških radova pronađeni su ostaci zidova većeg objekta fimdirani krečnjačkim kvaderima crvene boje, i dio zasvođene konobe ili podruma u osnovi. Arheoloških nalaza nije bilo previše, ali je činjenica da se arheologija ovog spomenika nalazi ugrađena u današnji dvorac kralja Nikole i u zidove ograde Velikog i Malog dvorca, što svjedoči da je odmah nakon oslobođenja graditelj iskoristio gotove tesanike i ugrađivao ih u nove objekte dvorskog kompleksa.

O izgledu vile iz doba kada je egzistirala kao ljetnjikovac despota Đurđa Brankovića nemamo niti jedan arhitektonski elemenat, ali terminus ante quem pokretnih arheoloških nalaza je sam kraj XIV i početak XV vijeka. Najstariji predmeti pripadaju monohromno gleđosanim zdjelama iz Venecije, dok su nalazi druge polovine XV i XVI vijeka ulomci slikanih krčaga i faentinske majolike "strogog stila". Od turskih nalaza ima nekoliko fragmenta grnčarije i bronzanih dugmadi, kao i jedan poklopac fišeklije.

Međutim, najvrijedniji nalazi sa ovog spomenika su dva renesansna mermerna stepenika na samom ulazu u dvorsku kapelu (danas kafana!) smještenu između velikog i malog dvorca, koji su nekad predstavljali djelove portala palate Krapsi.

Gornji stepenik je u stvari nadvratnik i na njemu je jasno vidljiv plemićki štitasti grb (tipa konjske glave karakterističan za XV vijek) isklesan na sredini zupčasto ornamentisane bordure, dok je donji prag dovratnik i on ima isto skulptovanu borduru bez pratećih elemenata.

Najzad, najljepši komad sa palate Krapsi jeste takođe dio renesansnog nadvratnika sa uklesanom dentalnom bordurom (geispodes) koju natkriljuje traka u vidu jonske kime. Ovaj renesansni arhitektonski elemenat rađen po uzora na antičke reminiscencije, najvjerovatnije na početku XVI vijeka, isklesan je od čistog mermera.

* * *

Drevni Pristan i njegova okolina, koji su na posredan i neposredan način imali ogromnog uticaja na razvoj kultumog i materijalnog bogatstva utvrđenog grada Bara, nestajali su i razvijali su se u zavisnosti od prirodnih, socijalnih i političkih događaja kroz milenijume. U niski njegovih sunovrata i uspona čovjek sa ovih prostora nije nikad odustajao od njegovih usluga, jer je pristanište za njega predstavljalo mjesto na kom je dolazio u dodir sa moćnim civilizacijama Mediterana, ali je isto tako sa toga mjesta kretao slaveći ime svoga "slavnog grada". Proći će još dugo dok se ne rasvijetle sva pitanja vezana za njegov opstanak, od vremena kada je kao primitivno praistorijsko-ribarsko naselje prerastao u antički emporion, pa sve do srednjevjekovne luke i predmodernog doba u kome je egzistirao kao blaga varoš spremna da preraste u pravi mediteranski grad.

Ono što nama ostaje jeste da pokupimo što više rasutih perli njegove materijalne i pisane istorije, i da na neki način provedemo Pristan prve polovine XX vijeka kroz pojam industrijske arheologije, koja je i stvorena iz tog razloga da bi na sebi svojstven način zamrznula nostalgiju i učinila je opipljivom.