Antropologija
Arheologija
Arhitektura
Crnom Gorom
Dijaspora
Film / Pozorište
Humor, satira i karikatura
Istorija
Književnost
Likovna umjetnost
Muzika
Religija
Strip


 | Naslovna | O projektu | Saradnički program | Knjiga utisaka | Kontakt |




Prof. dr Branislav Kovačević:
SAVEZNIČKO BOMBARDOVANjE CRNE GORE 1943. I 1944. GODINE.




Draža i Tito tražili bombardovanja. Napadi na nedužne civile umjesto na okupatorske jedinice. Dugo ćutanje o preko dvije hiljade žrtava. Crnogorski gradovi pod tepisima bombi. Dokumentarna hronika jedne doskora zatamnjene strane naše novije istorije

Ruševine u Podgorici

Duž ulice Slobode bili su krateri u prečniku od oko 10 metara i dubine 2-3 metra. Svi su bili iste veličine. Tako je bilo i u ostalim djelovima grada, preorane ulice, mnogo više u Novoj varoši. Veličina kratera upućuje na zaključak da su bombe bile iste veličine.
Prema američkim izvorima, 5. maja 1944. godine bombarderi 15. američke vazdušne armije bombardovali su „koncentraciju trupa u Podgorici”. U akciji je učestvovalo 116 bombardera „B-24”, koji su „bacili na grad 270 tona bombi”. Ako se toga dana u gradu nalazilo 15 000 ljudi, to znači da je po glavi stanovnika palo 18 kilograma bombi. U tri naleta saveznički avioni su pretvorili Podgoricu u ruševine, s brojnim ljudskim žrtvama.

Osam mrtvih Njemaca

Njemci u svojim izvještajima navode da je razoreno 60% zgrada, da su u sopstvenim redovima imali osam mrtvih, među njima jedan oficir, i 25 ranjenih. Poginuo je četnički komandant za Crnu Goru major Đorđe Lašić sa oko stotinu četnika - vojnika i oficira.
Od bombardovanja je stradala i Stara i Nova varoš. U Staroj varoši najviše je rušenja bilo u ulicama: Drač, Cvjetin brijeg, Glavica, Brijeg Ćukovića, Kišmahala, Plavnica, Tećija i Tabahama, a u Novoj: Marka Miljanova, Balšićeva, Kralja Nikole, Trg Vojvode Mirka, Njegoševa, Hercegovačka, Bokeška, Kolašinska, Cetinjska, Prizrenska, Vučedolska, Novaka Miloševa, Božidara Vukovića i Nemanjina riva.
Pored srušenih i oštećenih kuća, stradali su i sakralni objekti - Katolička crkva, Glavatovića dzamija, pravoslavno groblje, kao i tri vodenice na Ribnici. Od velikog razaranja uništeni su električni vodovi i veliki broj bunara (Podgorica nije imala vodovodnu mrežu).
Prijetila je pojava zaraznih bolesti, jer su danima ostala zatrpana pojedina lica u ruševinama i pored napora koji su činjeni da se svi poginuli pronađu i sahrane.

Na stotine poginulih građana

Među više stotina poginulih stanovnika naročito su stradale porodice: Đoka Čejovića, Andrije Đuraševića, Mila Begovića, Radonje Prelevića, Velja Radovića, Velike Orlandić, Dušana Dragićevića, Jeftimije Ačkovića, Krsta Mugoše, Rada Jovanovića, Ilije Strugara, Velike P. Mandić, Đorđija Bogićevića, Zorke Prelević, Bogića Čejovića, Lazara Raičkovića, Ludviga Doležala, Radoja Božovića, Petra Mitrovića, Mitra Miševića i dr.
Među poginulima su i oficiri: kapetan Labud Ivanović, poručnici: Branko Stojaković, Branislav Ivanović, Vule Dragićević, Vladan Boričić i Đoko Lašić, kapetan Nikola Drakulović, medicinar Vladimir Milošević, Sadik Đurbuzović i drugi.
U telegramu Komandi 2. oklopne armije - njemačka 131. pješadijska divizija izvještava da je 5. maja od 12,45 do 13,30 časova tri puta teško bombardovana Podgorica sa oko 120-130 bombardera. Naročito je stradao unutrašnji dio grada, a gađani su mostovi na Morači i Ribnici i radio-stanica. Uništena je jedna laka poljska haubica i dvoje kola za vuču, a oštećena je jedna laka poljska haubica. Isteklo je 800 litara pogonskog goriva. Zarobljena su četiri engleska i dva italijanska pilota, koji su iskočili padobranom (bez obaranja aviona)

---------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

Iz svjedočenja dr Milenka Lainovića Tokom rata išao sam na posao svakodnevno, prije i poslije podne. Toga kobnog 5. maja majka me uporno tjerala da idem na posao, iako je bilo prošlo nešto više od 13 sati, a moja popodnevna obaveza počinjala je u 14h. Majka, kao svaka brižna majka, kao da je predosjećala zlo koje dolazi i plašeći se za moj život, smatrala je da mi je sigurnije da sam na poslu na obali Ribnice, gdje sam se mogao skloniti u slučaju opasnosti ispod pećina-prirodnih zaklona. Čim sam stigao kod Kusleva počelo je stravično bombardovanje jezgra grada. Bilo je to u 13,20 sati. To znam jer je od jačine detonacije u toliko stao kućni sat kojeg sam kasnije našao u ruševinama naše kuće. ... Posmatrao sam 5. maja, kao i prethodnih dana, način leta savezničkih aviona. U besprekornom redu, letjeli su po tri u formaciji, kao guske u jatu - naprijed jedan, a s malim izostatkom sa lijeve i desne strane po jedan. Takvih trojki je u jednoj grupi bilo dvadeset, ili svega šezdeset u jednoj grupi. Ukupno je bilo tri takve grupe na osnovu čega sam zaključio da je toga dana grad bombardovalo 180 aviona. Ustvari, bila su tri naleta od po šezdeset aviona, koji su najvećim dijelom uništili grad i ubili i ranili veliki broj ljudi. Prva grupa od 60 aviona najprije je preletjela grad, iz repa su ispuštali bijeli dim, što do tada nijesmo vidjeli. Napravili su krug nad gradom opasujući ga dimom, kao da su time htjeli da označe prostor koji treba bombardovati, što se ispostavilo da su upravo i uradili. Kad je prva grupa zatvorila krug, nastao je pakao na zemlji. Tek što je prva grupa aviona isporučila svoj smrtonosni tovar, naletjela je druga, a zatim i treća. Od siline udara zemlja je podrhtavala, grad se rušio, ljudska tijela su letjela u vazduhu. Izgubio sam majku Milicu (39) i sestru Zorku (8 godina). Stradala je naša kuća koja se nalazila u centru grada, preko puta “Beka”. Još je mnogo zgrada razrušeno i mnogo porodica izginulo. Broj ranjenih, kao ni poginulih, nije nikada utvrđen. Događaji su se smjenjivali kao na filmskoj traci. Trebalo je sahraniti poginule i nastaviti život u uslovima postojeće okupacije i, sada, razorenog grada. Uvjeren sam da nije bilo porodice u centru grada koja nije imala nekog poginulog ili ranjenog člana. Od ovog katastrofalnog bombardovanja najviše je stradao sam centar varoši: Balšića ulica, Novaka Miloševa, Nemanjina obala... Poslije bombardovanja nastao je strahoviti metež. Preživjeli su žurili da što prije napuste grad. Ispod ruševina čuli su se jauci. Ulice su bile zatrpane i preorane, s brojnim rupčagama velike dubine. Djelovi ljudskog tijela visili su po telegrafskim žicama. Pojedini objekti su gorjeli. Dim je štipao oči. Oblaci prašine. Riječju - pakao. Preživjeli su najvećim dijelom potražili spas u Zeti i Lješkopolju, a mnogi su sklonište našli pod pećine Morače i Ribnice. Gostoprimstvo seoskih domaćinstava ostalo mi je kao najupečatljiviji doživljaj tih nesrećnih ratnih dana. Svaka kuća je širom otvorila svoja vrata unesrećenim ljudima i sa njima dijelila i ono malo hrane što su imali. To je za nezaborav, za pamćenje, prenošenje nasljednicima da znaju kako se u nevolji postupa i da se, ako zatreba, i vraća. U tom opštem haosu bilo je beskrupuloznih ljudi koji su dolazili u grad da pljačkaju, da vade vrijedne stvari iz ruševina, ili i iz neoštećenih domova, koje su vlasnici privremeno napustili. Nekome rat, nekome brat, potvrđivala se stara narodna mudrost. Isprepadano stanovništvo vraćalo se u grad samo toliko da nešto iz ruševina sopstvenog doma odnese kako bi se lakše preživjelo, ali onim drugim drznicima cilj je bio drugi - pljačka.

Kuća bez krova

Prema nepotpunim podacima, 5. maja 1944. u Podgorici je poginulo 490 lica, od kojih je 417 identifikovano, a 73 ostalo nepoznato, jer su u gradu živjele brojne izbjeglice iz raznih krajeva ondašnje Jugoslavije. Građani koji su pronašli svoje, sahranjivali su ih u porodičnim grobnicama ili u drugim rakama, a najveći broj poginulih sahranjen je u dvije zajedničke grobne jame, dva duboka kratera koje su otvorile bombe u podnožju Gorice, u blizini Crkve sv. Đorđa.
Broj ranjenih stanovnika bio je mnogo veći. Većina se snalazila sama, kako je znala i umjela. Lakši ranjenici nijesu zbrinjavani niti hospitalizovani u bolnici na Kruševcu. Bolnica je imala mali broj bolesničkih kreveta, a i broj medicinskog osoblja bio je mali. Nešto ranjenih previjeno je u njemačkoj bolnici.

„Titove šestorke”

Podgorica je poslije petomajskog bombardovanja bila mrtvi grad, ličila je na „kuću bez krova”, „čovjeka bez glave”. U njoj su ostali samo oni koji nijesu imali gdje da se skrajnu, pa su dane provodili u pećinama Ribnice ili Morače, a noću se vraćali u svoje domove. Najviše je stanovnika prešlo u zetska sela, čije su kuće bile, uglavnom, otvorene unesrećenima.
Savezničke eskadrile nastavile su prelijetanja prema sjeveru. Za kratko vrijeme nijesu bombardovali Podgoricu, a onda su još drskije sijali smrt i rušili ostatke naselja. S obzirom na to da njemačka protivavionska artiljerija i nije djejstvovala, niti su se njemački avioni upuštali u borbu, to su saveznički avioni sve češće, u niskom letu, napadali ciljeve u gradu, posebno na aerodromu.
Naročito su često nadlijetali grad avioni koje su građani nazivali „Titovom šestorkom”. Oni su se skoro svakog vedrog dana pojavljivali oko 7.30 časova i mitraljirali i bombardovali Plac komandanturu i mostove na Morači, bez uspjeha. Tukli su i ciljeve duž komunikacija, uglavnom neprijateljske kamione.

Noć pretvorena u dan

Još jedno razaranje Podgorice duboko se urezalo u sjećanja - noćno bombardovanje 19. novembra 1944. godine. Posljedice za stanovništvo bile su tragične, jer se nije očekivao napad u toku noći . Aglosaksonski bombarderi pojavili su se iznad Podgorice oko 20h. Prvo su bacali pomoću padobrana svjetleće rakete i „noć pretvorili u dan”, a zatim su bombarderi - u talasima - rasipali smrtonosni tovar po nebranjenom i već razorenom gradu i bližoj okolini. Pošto je Podgorica bila pust grad, to je učinak ovog napada bio manji od očekivanog. Bilo je mrtvih i ranjenih i dodatnog razaranja.
U neposrednoj blizini stare Crkve svetog Đorđa pale su nekolike bombe, ali je nijesu pogodile, sem donekle oštetile. Porušeno je nekoliko grobova i uz samu crkvu. Iako u blizini nije bilo nikakvih objekata, nekoliko bombi palo je oko nje i porušilo više nadgrobnih spomenika znamenitih ljudi i junaka iz minulih vremena.
Moguće je, kako ne bez sarkazma zapisa jedan savremenik, da su „piloti Čerčilove ekspedicije mislili od nadgrobnih spomenika da je prema njima uperena protivavionska artiljerija, te su bombama uništili i one koji su u miru počivali”.

----------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

Posebno ističem činjenicu da grad tokom petomajskog bombardovanja nije bio branjen. Koliko je poginulo građana u ovom stravičnom napadu- niko nije tačno utvrdio. O ranjenima, da i ne govorimo. Svako je svoje poginule sahranjivao i o tome brinuo. Istina, četnici su mobilisali mlađi svijet da vadi mrtve iz ruševina i da poginule, koji nijesu imali rodbinu ili su bili u takvom stanju da ih nije bilo moguće identifikovati, sahranjuju u zajedničke rake ispod crkvene ograde pod Goricom. Njemački vojnici su sve to nezainteresovano posmatrali. Četnici, kojih je tada, uglavnom van grada, bilo više hiljada, evidentirali su svoje poginule. Sjećam se da je ispred zajedničke rake, to je bio veliki krater koji je iskopala avionska bomba, sjedio izvjesni četnik - Vlahović i bilježio broj onih koji su tu sahranjivani. Učestvovao sam u raščišćavanju ruševina i vađenju poginulih. To je trajalo nekoliko dana. Dobro sam upamtio da je ovaj evidentičar jednom svom pretpostavljenom rekao da je do sada dopremljeno 1800 leševa. Mi, koji smo se tu nevoljno našli, komentarisali smo da je poginulo oko 2000 lica. Ovdje valja imati u vidu činjenicu da se tada u Podgorici, pored brojnih četničkih snaga i članova njihovih porodica, nalazio i veliki broj izbjeglica sa Kosova i Metohije i onih koji su napuštali svoja ognjišta pred ofanzivnim akcijama partizanskih snaga. Znatan broj tih izbjeglica je poginuo i oni, po pravilu, nijesu evidentirani u spiskovima koje je nekoliko dana kasnije objavila štampa. Ranjenih građana bilo je više stotina, pa i hiljadu. O njima nije imao ko da organizovano brine. Nešto ih je previjeno u bolnici na Kruševcu i mali broj u njemačkoj ambulanti. Uglavnom, većina se snalazila kako je znala i umjela. Veoma mi se urezala u sjećanje slika napuštanja razrušenog grada: majke vuku djecu, natovarene odjećom koju su izvukle ispod ruševina svoga doma, sa zamotuljcima hrane i najdražih uspomena. Svi bježe nekuda. U žurbi, strahujući da se napadi ne ponove, u borbi za spas golog života, ljudi padaju, i podižu se, i nastavljaju put. Varoš je postala avetinjski pusta, ispražnjena. Isto veče poslije kataklizme Podgorice i sjutradan slušao sam u ambulanti Kusleva vijesti Radio-Londona da je Podgorica bombardovana na zahtjev maršala Tita. U nerazrušenom, ali dobro potresenom dijelu grada ljudima je prijetila opasnost od novih naleta i bombardovanja, od umiranja, jer je bunarska voda bila zagađena, struje više nije bilo (centrala je uništena), a ostaci namještaja korišćeni su za gorivo. Životarenje se iz razrušenog grada preselilo po susjednim selima i u pećinama korita Morače i Ribnice. Do poznatog noćnog bombardovanja u novembru 1944. godine grad je bombardovan 68 puta. Radio sam na mjestu gdje je dolazilo više ljudi dobro informisanih, gdje su se, pored popravki zuba, razmjenjivale različite informacije i slobodno slušale vijesti sa radija. I poslije noćnog bombardovanja bilo je još dosta napada iz vazduha i - žrtava. Saveznička avijacija je bombardovala grad različitim vrstama bombi. Bacali su i tempirne bombe sa satnim mehanizmom namještenim da u određenom momentu eksplodiraju. Saznanja da su bačene i takve bombe izazivala su veliki strah građana od iznenadne eksplozije, kakvih je inače bilo. Tempirne bombe bile su teške od 200 do 250 kg. Takva je pala na kuću Lainovića u Ulici slobode i poslije nekoliko časova eksplodirala. Pričalo se da je nekoliko bombi imalo težinu i do 2.000 kg. Takvih je nekoliko palo na grad, ali ni jedna nije eksplodirala. I na kuću zubara Kusleva pala je jedna takva bomba, koja, takođe, nije eksplodirala. Njemački stručnjaci su ocijenili da je u pitanju bomba velike razorne moći, koja djeluje površinski, a zvali su je “luftvafe”. Ovakve bombe su bačene na grad i prilikom noćnog bombardovanja. Veličina ovih bombi bila je kao dva i po bureta, dužine oko 2,5 metara. Na njoj su se nalazile tri kapsule u trouglu. Bomba u kući Kusleva nije pala na kapsulu, već pljoštimice. Još dvije takve bombe pale su na Goricu. Demontirali su ih italijanski stručnjaci, a tada njemački zarobljenici. Pošto su odstranili upaljač, bomba je otvorena. Bila je puna eksploziva. Ribolovci su dolazili da iz nje izvlače eksploziv i ubijaju ribu u Morači, a korišćen je i za liječenje svraba, kojeg je tokom rata bilo mnogo.

Počeci obnove Podgorice

Sva kasnija bombardovanja Podgorice bila su manjeg intenziteta, a bilo ih je, prema do sada pribavljenim izvorima koje objavljujem u ovoj knjizi, još i: 7, 14 (mitraljiranje), 18. i 21. (mitraljiranje) maja; 23. juna; 21, 22, 23. i 25. jula; 5, 6, 7, 8, 14. i 21. avgusta; od 21. avgusta do 9. septembra još četiri puta; 16, 30. i 31. oktobra; 1, 3, 4, 5, 6, 7, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29. i 30. novembra.
Krajem novembra i tokom decembra 1944. saveznička avijacija je svakodnevno, kada su vremenske prilike dozvoljavale, bombardovala i mitraljirala njemačke i četničke kolone na putu: Podgorica - Bioče (više puta) - Klopot, Boljesestra - Vjeternik - Lijeva Rijeka - Jabuka- Mateševo- Kolašin - Mojkovac - Bijelo Polje - Brodarevo - Prijepolje...

Lak posao

Cilj savezničkog bombardovanja bio je da se razbiju njemačke i četničke snage koje su tih dana vršile koncentraciju u okolini Podgorice. Vrhovna anglosaksonska komanda za Srednji istok je koordinirala svoje vazdušne operacije sa djejstvima snaga Narodnooslobodilačkog pokreta.
Tokom decembra saveznički avioni su bombardovali i mitraljirali nezaštićenu odstupnicu njemačkih i četničkih jedinica sa brojnim zbjegom, i to: 2, 3, 4, 12, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21. i 27. decembra 1944. godine, nanoseći im velike gubitke u ljudstvu, tehnici, komori, prevoznim sredstvima.
„Savezničko vazduhoplovstvo ih je lako otkrivalo, povazdan se komotno vježbajući na njima - na planinskim goletima, na rječnim prelazima, u obezljuđenim gradićima i selima.
Ponestalo im gorivo, motorizacija dotrajala i uništena. Svukud oko puta mogli su se vidjeti spaljeni i prevrnuti kamioni”, zabilježio je Milovan Đilas u „Revolucionarnom ratu”.

Grad-stradalnik

Podgorica je grad koji je procentualno najviše stradao u Drugom svjetskom ratu, više nego poznati britanski grad od 60 000 stanovnika – Koventri, u kome su 14. novembra 1940. godine poginula 554 lica. Njih su Englezi (Čerčil) žrtvovali da ne bi odali tajnu dešifrovanja njemačkih radio-poruka. U Podgorici je samo u jednom danu (5. maja 1944), i to u tri naleta čeličnih ptica, koje su izazivale čeličnu oluju, zbrisano oko 60% domova i pet stotina ljudskih života. Bilans „liberatora” - mrtvi ljudi, ruševine, užas, koji u crno zaviše mnoge domove, a nekoliko porodica skoro potpuno uništiše. Rušeni su sirotinjski domovi bespomoćnih građana pod izgovorom da bombarduju vojne „objekte”. I crkva i dzamija su srušene kao „vojni objekti”.
Podgorica je bila najveći grad u Crnoj Gori. Predstavljala je strategijsko raskršće puteva od Skadra prema Primorju, Nikšiću i Kolašinu. Imala je aerodrom, koji je okupator koristio. Bila je i povremeno i za kratko, u prolazu, sabirište njemačkih snaga u povlačenju, kao i mjesto velike koncentracije četničkih jedinica (koji su se kao i Njemci najvećim dijelom nalazili u obližnjim selima). U samom gradu se nikada nijesu nalazile značajnije i brojnije njemačke snage. Iz Podgorice nije pružan skoro nikakav otpor anglosaksonskoj avijaciji.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumentacija i svjedocanstva

Poslije kapitulacije Italije počeli su saveznički avioni da prelijeću našu zemlju iz pravca juga Italije prema Rumuniji, gdje su bombardovali petrolejske izvore. Mi smo ih u Podgorici bez straha posmatrali i - brojali. Bombardere su pratili lovci, koji su povremeno, u brišućem letu, mitraljirali uglavnom aerodrom. Prvo savezničko bombardovanje Podgorice bilo je u oktobru 1943. godine, manjeg obima. Bio je pazarni dan. Ja sam na stočnom pazarištu prodavao cipele kupljene od Italijana. Grad su nadlijetale eskadrile američkih “tvrđava” prema sjeveru. Istovremeno su i avioni - lovci mitraljirali po aerodromu. Kako se stočno pazarište, zvano Kučki pazar, nalazilo preko puta nekadašnjeg Parnog mlina, sa te pozicije aerodrom je bio vidljiv kao “na dlanu”. Posmatrali smo kako saveznički lovci uništavaju nekoliko njemačkih aviona, a da na njih nije ispaljen ni jedan metak. Jedan njemački lovac pokušao je da uzleti i stupi u borbu, ali su ga saveznički avioni “prikovali” za zemlju. Nakon napada na aerodrom, zapraštalo je i po pazarištu. Šta se odjednom zbilo, nije mi bilo jasno jer se nije čuo nikakav zvuk. Masa naroda, koja je bježala, oborila me pored barake u kojoj se naplaćivala trošarina. Kad se sve utišalo, izvukao sam se ispod gomile ljudi. Vidio sam okolo iskasapljene životinje i nekoliko nepomičnih tijela. Pobjegao sam kući i tek sjutradan sam čuo da su uglavnom poginuli ljudi sa sela, ali koliko - nijesam znao. Najstravičnije razaranje Podgorice izvršeno je 5. maja 1944. Toga dana niko u gradu nije očekivao bombardovanje. Avioni su visoko na nebu prelijetali grad kao i prethodnih dana. Najedanput, čule su se eksplozije na sve strane grada. Zamračilo se usred dana. Bilo je oko 13 časova kada je počelo bombardovanje. Ljudi su bježali u improvizovana skloništa- rovove. Dok sam bio u rovu imao sam osjećaj da ću se ugušiti. Nekoliko porodica se i ugušilo kada je u blizini rova pala bomba. Ovaj iznenadni napad iz vazduha, mislim da ih je bilo tri, trajao je čitavu vječnost, mada se sve završilo za petnaestak minuta. Kada se sve utišalo i razgrnuo mrak od dima i prašine, izašao sam iz rova. Kuća u kojoj smo stanovali bila je čitava. U rovu je bila naša osmočlana porodica i još najmanje toliko drugih osoba. Niko od nas nije stradao. Još uvijek nijesmo bili svjesni koliko je grad razrušen. Odjedanput, na sve strane, čula se kuknjava i lelek. Kad smo se malo pribrali, otac me poslao da vidim da li je preživio naš rođak, koji je stanovao sa suprugom u kući Begovića, kod Knjeginjinog mosta i katoličke crkve. Pošao sam Ulicom Marka Miljanova, u kojoj smo stanovali, prema Knjeginjinom mostu. Okolne ulice su bile zakrčene gomilama kamenja, drvenim gredama, malterom i velikim kraterima koje su otvorile bombe. Kretanje je bilo veoma otežano. Srijetao sam izbezumljena lica, prašnjava i umazana krvlju. Majke su vukle djecu i bježale ni same ne znajući kuda. Ulica Novaka Miloševa bila je u ruševinama, kao i Nemanjina riva; i jedna i druga izlaze na Ulicu Marka Miljanova, pa sam žureći bacio letimičan pogled. Stigao sam do Knjeginjinog mosta, koji je bio razrušen, ali se ipak moglo nekako preći. Oko kuće Begovića okupilo se mnoštvo svijeta, najviše četnika. Došao sam do rođaka. Bio je ranjen. On i njegova supruga su mi rekli da za njih nije bilo mjesta u rovu kod kuća Begovića i da ih je upravo to spasilo jer je bomba pogodila rov. U povratku, vidio sam kada su izvadili iz rova majora Lašića, četničkog komandanta. U istom rovu našla je smrt porodica Begović i nekoliko četnika. Nešto dalje zamolio me neko da pomognem u vađenju zatrpane porodice trgovca Krsta Mugoše. Čudne su ljudske sudbine. Tri člana ove porodice, tri Krstova sina, dječaka, samo dan prije bombardovanja roditelji su odveli kod rođaka u Lješkopolje. A u podrumu sopstvene kuće poginuli su otac, majka i sestra. Pošto sam stigao kući naša porodica se sa najnužnijim stvarima uputila prema Zagoriču, da pored Morače nađe sklonište u nekoj pećini.

Proljeće bez lasta

Nema rata bez stradanja i tragike. Svaki rat ima za cilj uništavanje protivnika, ali se niko nije nadao da će nedužni svijet biti „vojni objekat” moćnih Britanaca i silnih Amerikanaca. Zato su cinično odzvanjale riječi Radio-Londona koje su obavještavale svijet o novom velikom uništavanju „koncentracije neprijateljskih snaga”.
Podgorica je poslije silnih razaranja sablasno djelovala. Grad je podsjećao na uništenu biblijsku Sodomu i Gomoru. Čini se da u njemu poslije petomajskog razaranja nije bilo ni ptica. Proljeće, bez lasta, kako zapazi jedna davno ranjena duša.
Objavljeno je više dokumenata koji upečatljivo dočaravaju sliku razrušenog grada, koji nije ostavio nikoga ravnodušnim. Navešću dnevnički zapis njemačkog majora Behma, člana Štaba 21. armijskog korpusa Grupe armija “E” od 28. novembra 1944. godine, koji je poslije obilaska grada, između ostalog, napisao:
„Varoš Podgorica, koja je ranije imala 10 000 stanovnika, potpuno je razorena, nijedna kuća nije više čitava. Prošli smo pored dzamije i pored dvije crkve, jedna je bila stara, sa četvrtastim masivnim tornjem, a druga novijeg stila; potom smo preko Ribničkog mosta prošli kroz cijelu varoš ka sjevernom izlazu do gimnazije, ranije ugledne masivne građevine a sada napola uništene, u čijem je parteru i podrumu bio smješten ešalon za snabdijevanje 297 bataljona za vezu”.
Uvjerljivo je opisao Podgoricu i pomoćnik predsjednika UNRRA-e (United nations relief And rehabilitation administration - Uprava ujedinjenih naroda za pomoć i obnovu) Henderson u razgovoru sa visokim funkcionerom KPJ Božom Ljumovićem, odmah poslije rata. Poslije obilaska grada, koji je bio u ruševinama, Henderson je upitao prevodioca: „Da li ste ranije bili u Podgorici?” Prevodilac mu je odgovorio da nije. Na to je Henderson dodao: „Sada ako Vas neko bude pitao da li ste bili u Podgorici, možete mu slobodno reći da nijeste, jer ona ne postoji”. B. Ljumović u svom rukopisu „Autobiografija” dalje kaže: „Ja sam prihvatio mišljenje Hendersona i dodao da bi bilo pošteno i pravedno da nam pomognete da je podignemo, jer su je uništili vaši avioni”, na što mu je visoki gost uzvratio: „Ali, na vaše traženje”. Na to je Ljumović odgovorio: „Mi smo tražili da tučete neprijatelja, a vi ste tukli otvoreni grad...”
Upečatljiva je i slika koju je Milovan Đilas zapisao u „Revolucionarnom ratu”: „Podgorica je toliko razorena savezničkim bombardovanjima - bilo ih je, kazivali su, preko devedeset - da liči na arheološku iskopinu, kroz koju je raščišćen jedan jedini prolaz. Podgoričani su se rasturili po selima ili u pećinama oko Morače: iz tih pećina je još uvek izbijao dim i plač dece”.
Saveznička bombardovanja građani nijesu razumjeli, još manje su ih mogli opravdati. Jer, ako im je bio cilj da unište „koncentraciju neprijateljskih snaga”, ona se nije nalazila u gradu.

----------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

Od petomajskog bombardovanja, koje je bilo najtragičnije po broju poginulih i ranjenih, najviše je stradalo gradsko jezgro. Njemačkih vojnika skoro da i nije bilo u gradu. Dio njemačke armije koju se saveznici potisnuli iz Afrike, odnosno njene elitne jedinice - djelovi protivavionske divizije “Kondor” nalazio se na Kruševcu, zaštićen od pogleda iz vazduha gustom borovom šumom. Ostale njemačke jedinice bile su stacionirane na obroncima Kakaricke gore i drugim lokacijama po periferiji grada. Ostalo mi je u sjećanju da Njemci nijesu otvarali vatru na savezničke avione koji su svakodnevno letjeli nad Podgoricom, uvijek istim koridorom u dolasku i povratku. Pričalo se da ne žele da otkrivaju sopstvene položaje, a možda je i visina na kojoj su letjeli saveznički avioni bila nedostižna za njihovu protivavionsku artiljeriju. Njemačke jedinice koje su se tada nalazile u okolini Podgorice imale su uniforme boje pustinjskog pijeska. U istoj boji bili su ofarbani i njihovi četvorocjevni protivavionski topovi - flakovi. ... Nikad mi nije bilo jasno zašto su partizani po okolnim brdima palili vatre poslije savezničkog bombardovanja Podgorice. Naveče, 5. maja 1944, u partizanskim jedinicama bilo je svečano. Ako su se radovali pogibiji Njemaca, za to nijesu imali razloga. Poginulo ih je, kako se pričalo ispod pećina, naših novih staništa, samo tri - četiri. Pogibija građana bila je velika, mada tačan broj nije nikada utvrđen, što i nije bilo lako-i da se poslije rata htjelo- jer se tada u Podgorici nalazio veliki broj izbjeglica sa Kosova i Metohije, kao i četnika i njihovih porodica. ... Do povlačenja Njemaca iz Podgorice skoro svakog dana iz Barija dolijetala je jedna eskadrila od šest aviona, u narodu poznata kao Titova “šestorka”. Pojavljivala se obično u jutarnjim satima, u niskom letu mitraljirala i bombardovala centar grada. Te bombe su bile male razorne snage u odnosu na one petomajske. Gađali su najčešće zgradu Opštine, u kojoj se nalazila njemačka komandantura i mostove na Morači. Bez uspjeha. Od ove skoro stalne posjete čuvene “šestorke” i njenog dejstva bilo je novih pogibija, ali mnogo manje nego do tada jer su samo najuporniji građani ostali u gradu da bi sačuvali ostatak sirotinje od pljačkaša. ... Noćno bombardovanje zateklo me u gradu, u kući gdje smo inače stanovali. Vlasnica kuće, naša rođaka, bila je samohrana, pa sam je svakodnevno obilazio i donosio, koliko se imalo, hrane. Ostao sam te noći da spavam kod kuće. Najedanput, začulo se zujanje aviona, snažna eksplozija koja je osvijetlila grad. Svjetlost se dugo zadržala i bila je takvog intenziteta da se mogla čak i igla pronaći. Sve je to sablasno djelovalo iznad porušenog grada. Noć je pretvorena u dan. Pošto su saveznički avioni istresli svoj smrtonosni tovar nastala je tišina. Pričalo se da je te noći bilo dosta poginulih, upravo onih građana koji su se u to vrijeme vraćali svojim domovima. Sjutradan sam poranio i pošao k mojima u Zagorič. Prolazeći pored Vojnog stana (gdje su i sada kasarne u gradu) u ograđenom prostoru vidio sam nekoliko padobrana. Provukao sam se kroz žicu želeći da ih pokupim i odnesem. Kad sam se primakao uvidio sam da se u njima nalaze zarivene u zemlji nekakve metalne naprave. Nijesam se usudio da presiječem konopce. Kad sam svojima pričao šta sam vidio, starije komšije rekoše da su to padobrani od raketa kojima je grad bio osvijetljen. ... Mnogo puta kasnije razmišljao sam zašto je naš grad tako drastično bombardovan. Prema onome što se dogodilo u Podgorici stiče se utisak da strategijski objekti nijesu ni bili njihov cilj. Jer, kako objasniti činjenicu da nijedan most, osim Knjeginjinog, nije srušen, kao i nijedan objekat vojnog stana?!
U Podgorici, 29. marta 1992.
Rade Ljumović (1925)

Pogledi sa Kopilja

Rat je najveće zlo koje može da snađe čovjeka, narod, zemlju. U tom zlu niko ne misli na one koji nedužni i bespomoćni stradaju. Stoga niko nije uputio ni riječi izvinjenja ili saučešća. Bilo je i veselja - šenlučenja partizanskih jedinica. O tome sekretar Okružnog komiteta KPJ Podgorice Vukalica Đedo Milutinović bilježi:
„Kraj 1944. godine. Pobjeda. Sloboda. U srušenom našem gradu (Podgorica, prim. B. K.) nigdje čovjek ni glavu da skloni. Tuga isto onolika, koliko je bilo i veselje kad smo one noći gledali sa Kopilja kako avioni bombarduju grad. Prvo ga dobro osvijetliše nekakvim reflektorima, pa onda spuštaju bombe. Nalet za naletom aviona. Talas za talasom bombi”.

Zapis Vidoja Žarkovića

Veoma je impresivan i zapis Vidoja Žarkovića:
„... U Podgoricu smo stigli 19. decembra uveče zajedno sa borcima jedinica koje su je toga dana oslobodile.
Pritisla nas je teška tuga kada smo vidjeli kako izgleda taj tek oslobođeni najveći crnogorski grad. Podgorica je do temelja bila razorena od silnog višestrukog savezničkog bombardovanja! Nigdje čitave kuće. Svuda samo kamen i ruševine!
Prisjetio sam se kako smo se radovali posmatrajući sa položaja u Piperima i Kučima kako saveznici tuku Podgoricu, koja je bila puna Njemaca i četnika. Danas smo, kao oslobodioci Podgorice, ovako do temelja razorene, nesrećni umjesto da se radujemo!”
Saveznici nastavljaju tokom 1944. izviđanja šireg prostora u cilju prikupljanja podataka strategijskog, operativnog i taktičkog značaja. Ona su, po pravilu, prethodila djejstvima teških bombardera. Pored toga, naselja i komunikacije često je nadlijetala lovačko-bombarderska avijacija malobrojnih formacija. Pojavljivala se iznenada, u niskom letu, mitraljirala i bombardovala. Narod ih je u priobalnom pojasu Crnogorskog primorja zvao “kokošarima”. Napadali su mitraljeskom vatrom sve pokretne ciljeve na komunikacijama.

Bombe na Budvu

U jednom od takvih naleta bombardovana je i Budva, i to 27. marta i 26. maja 1944. godine. Prvo bombardovanje (27. III) izvršeno je u 17h. Nekoliko bomba palo je neposredno uz pristanište, gdje su bile usidrene dvije lađe. Nije bilo posljedica. U drugom bombardovanju, prema svjedočenju Dušana Vukadinovića, na Stari grad pale su dvije bombe, koje su pričinile samo materijalnu štetu i dvije van zidina grada sa tragičnim posljedicama. Poginuli su: Pero Rađenović, Marko Lakitić, Branko Ivanović, Ilija Botić, dvije žene iz Cetinja i, od mitraljeskog zrna, izvjesna Racanović.
Njemačke okupacione snage bile su povremeno znatnim dijelom stacionirane u dolini rijeke Zete i bližoj okolini Danilovgrada. Širi prostor Danilovgrada od proljeća 1944. godine prelijetale su brojne eskadrile savezničkih aviona u smjeru jug-sjever i obratno. Građani su ih znatiželjno posmatrali, bez straha, sve do 7. i 8. aprila 1944. kada su teško razorile Nikšić i usmrtile veliki broj ljudi.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

TRAGIČNO NIKŠIĆKO PROLjEĆE 1944.
U rano proljeće 1944. skoro svakodnevno preko Nikšića su prelijetale brojne formacije savezničkih aviona, koje su išle prema sjeveru da bombarduju Rumuniju/ izvore nafte u Ploeštiju, zatim sjeverne krajeve Jugoslavije, Mađarsku, Njemačku, Austriju. Izmučeno i gladno stanovništvo grada ispod Trebjese sa zadovoljstvom ih je posmatralo i osluškivalo njihov prepoznatljiv zvuk, koji smo doživljavali kao nagovještaj skorog poraza fašizma i dolazak slobode. Niko nije posumnjao da “saveznici” i za naš grad pripremaju strašni, smrtonosni tovar bombi. Osvanuo je 7. april, lijepo sunčano jutro i praznik (Blagovijesti) ničim nijesu nagovještavali poslijepodnevnu tragediju. Negdje između 14-15 časova nalazio sam se na glavnom trgu (današnji Trg slobode) i vidio eskadrilu aviona lovaca-bombardera koji su se iznenada pojavili iz pravca jugozapada Budoš- Pusti Lisac. U ponirućem letu išli su put sjevera ka Uzdomiru. Od te grupe odmah su se odvojila dva aviona koji su nisko preletjeli grad i bacili bombe koje će prvo pogoditi Dvorac kralja Nikole, odnosno Gimnaziju. Odmah sam pobjegao put kuće koja se nalazila u Ulici Cara Dušana (sadašnja Karađorđeva). Sa trotoara ispred kuće povukao me u svoju stolarsku radionicu moj dragi i dobri komšija Vlado Živković. Zajedno sa svojim sinom Draganom smjestio me ispod nekih dasaka koje su bile naslonjene na zid. U više navrata čuo sam kako nas nisko nadlijeću avioni, a zatim su se čule eksplozije bombi i mitraljeski rafali. U jednoj pauzi između dva naleta aviona, kroz dvorišna vrata Vladove radnje došao sam do kuće. U kući sam kroz prašinu ugledao izbezumljene majku i sestru. Majka nas je gurala ispod stola po kojem su padali djelovi plafona. Mislim da je bombardovanje potrajalo oko pola sata. Kad su se avioni udaljili, krenuli smo da bježimo put Kličeva kod strica. Izgled grada bio je jeziv. Iz kolovoza i trotoara izletjelo je kamenje, kaldrma, tada nije bilo asvalta. Po ulicama je bio razbacan polomljeni crijep, staklo, iskidane telefonske i električne žice, polomljene bandere na kojima su visili djelovi jorgana, ćebadi, odjeće. U Ulici V. Mićunovića vidio sam potpuno razrušenu kuću Đ. Šćepovića iz čijih su ruševina već vađeni mrtvi i ranjeni. Plač i jauci čuli su se na sve strane. Naš rođak Đorđije-Đole Nikčević grcajući nam reče da su mu poginuli brat Miloš i snaha Milka. Strašna je bila njegova priča kako ga je ispod ruševina dozivao brat Miloš koji je gušeći se umirao. Kada smo došli do kuće dr M. Lučića kod parka, pored ograde ležao je čovjek koji je ubijen iz mitraljeza. Svi putevi koji su vodili prema Ozrinićima, Kličevu, Straševini i Studencima bili su zakrčeni preplašenim građanima koji su bježali iz grada. U susret su nam išli i mnogi koji su iz ovih sela krenuli u grad da vide i spašavaju svoje rođake i prijatelje. Kada smo došli do “bloka” - prolaza kroz bodljikavu žicu-kojim je okupator opasao čitav grad, prvi put niko nije tražio dozvole (permesa, ausvajse ) za izlazak iz grada. Drugo bombardovanje bilo je sjutradan, 8. aprila 1944. Iz Kličeva sam posmatrao formaciju bombardera koji su došli iz pravca jugozapada i sa dosta velike visine zasuli grad velikim bombama. To je bilo takozvano “tepih” bombardovanje u kojem je razoren veliki dio centra grada. Nije pošteđeno ni groblje na kojem su sahranjivani poginuli od prethodnog dana. Bačena je na žive i- mrtve velika bomba, koja je žive ubacila u grobnice, a mrtve izbacivala iz njih. U sjeveroistočnom dijelu groblja uništeno je ili oštećeno na stotine grobova-spomenika. Tom prilikom oštećena je i srednjovjekovna crkva Sv. Petra i Pavla u groblju i Saborna crkva Svetog Vasilija Ostroškog. Treće bombardovanje bilo je u toku juna. Bombarderi poslije izručenih bombi se nijesu zadržavali nad gradom. I pored toga što je grad bio skoro napušten i ovom prilikom poginulo je desetak građana. Najviše poginulih i ranjenih bilo je kod prvog bombardovanja. Drugog dana bombardovanja bilo je manje poginulih, jer su građani bili izbjegli u okolna sela, ali je tog dana grad strašno razoren jer su bačene bombe bile velike razorne moći. Sjećam se jedne takve neeksplodirane bombe koja je pala ispred kuće Filotića u Ulici V. Mićunovića. Bila je ograđena sa daskama, od nje je poslije oslobođenja i deaktiviranja napravljen valjak koji je vukao kamion. U toku bombardovanja uništene su mnoge zgrade koje su bile istorijski i arhitektonski spomenici Nikšića. Uništeni su stari nikšićki hoteli “Evropa” i “Nikšić”, osnovna škola koja se nalazila na mjestu gdje je danas Pošta, kuća Radovića na Trgu slobode, kuće Golijana u Ljubljanskoj ulici, kuća Martinovića u Njegoševoj, vila dr M. Lučića, koja je bila prva zgrada građena sa armiranim betonom u Nikšiću. Oštećena je južna strana Dvorca Kralja Nikole i zgrada Doma zdravlja u parku. Najviše poginulih je bilo u kući i kafani Kneževića, koja se nalazila na početku Ulice Novice Cerovića, 32 poginulih, u kući Đ. Šćepovića osmoro, u dvije kuće Golijana 17 osoba, u zgradi zatvora - Stara Varoš devetoro, u kući Goranovića sedmoro. Na osnovu podataka koje je prikupio, neposredno poslije bombardovanja, predsjednik opštine iz vremena okupacije Jevrem Šaulić, zatim podataka koje je prikupio Savez boraca Nikšića i koji su prezentirani u nedavno izašloj Spomenici “Pod zastavom slobode”, zatim monografije “Crna Gora”, rad prof. dr Branka Radojičića o Nikšiću (Beograd, 1976) i monografije “Nikšićki NOP odred” Gojka Miljanića (Beograd, 1970), smatram da je u Nikšiću u toku tri bombardovanja poginulo 168, a ranjeno 205 građana. Među Njemcima, izgleda, bilo je dvoje-troje ranjenih. Građana je poginulo vjerovatno više nego što je navedeno. U Nikšiću je u toku rata bilo puno izbjeglica sa Kosova, Hercegovine, Hrvatske i Vojvodine. Iz tih porodica, koje su se poslije oslobođenja vratile na svoja ognjišta, bilo je nekoliko poginulih koji se ne nalaze u priloženim spiskovima. Nedavno su mi naveli kao primjer porodicu Zečević. Fotografije koje su objavljene u monografiji “Nikšić, grad i ljudi 1944-1970 - tragom starih fotografija” najrječitije govore o tragediji Nikšića. Nikšić, marta 2003.
Prim. dr Slobodan Nikčević

Avioni nad Bjelopavlićima

Prvo bombardovanje Danilovgrada i Spuža bilo je 5. maja 1944, bez posljedica. Saveznički avioni su na prostoru Veljeg polja kod Danilovgrada bacili 6-7 bombi, koje su otvorile velike kratere oko 10 metara u prečniku. Pošto su pale na nenaseljeni prostor, nijesu prouzrokovale ljudske žrtve i materijalnu štetu. Istog dana su mitraljirali komunikaciju Podgorica - Danilovgrad.
Poslije ovog napada građani su počeli masovno da napuštaju svoje domove u gradu i da na selu traže utočište kod rodbine i prijatelja ili su se tokom dana sklanjali u okolna sela, uvale, šumarke i na obale rijeka Zete i Sušice. Jedno takvo prirodno sklonište nalazilo se u mjestu Blatine, između sela Grlića i Ćurioca, udaljeno oko 1,5 km od Danilovgrada.

Pogibija pet djevojčica

Na tom mjestu se 7. maja 1944. sunovratio jedan oštećeni saveznički bombarder, koji se vraćao sa borbenog odredišta, i tom prilikom usmrtio pet djevojčica. Letjelica se poslije pada zapalila. Posada aviona (osam članova) je uspjela da blagovremeno napusti avion i bezbjedno se prizemlji padobranima. Mjesna žandarmerija ih je zarobila i predala Njemcima.
Prva lovačka eskadrila NOVJ, koja je djejstvovala u sastavu britanskog vazduhoplovstva, bombardovala je 22. novembra 1944. godine raskrsnicu u Danilovgradu (operacija br. 181; piloti: vođa major Đuro Ivanišević, poručnik Nedeljko Pajić i zastavnik Husein Okanović), preko koje su se povlačili djelovi 181. divizije njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa. Njemačke snage su se probijale preko Danilovgrada u pravcu Nikšića i, dalje, Mostara. Dva saveznička aviona tipa „spitfajer V” poletjeli su iz Kanea (južna Italija) u 10,50h da bi u 11h bombardovali Danilovgrad. Svih šest bomba palo je na raskrsnicu u centru grada. Posljedice nijesu poznate.

Bombe u serijama

Velike formacije Balkanske avijacije (BAF) djejstvovale su na širem prostoru Podgorica - Danilovgrad - Cetinje po djelovima njemačkih jedinica, gdje se nalazila 297. pješadijska divizija. Djejstva savezničke avijacije bila su koordinirana sa akcijama snaga NOP-a, podržavajući 6. i 10. crnogorsku brigadu u borbama protiv njemačke 118. pješadijske divizije, koja je 14. novembra 1944. počela glavni napad u cilju proboja ka Nikšiću, Trebinju, Mostaru.
Vazduhoplovne snage BAF-a su 27. novembra bombardovale Danilovgrad, a Prva i Druga lovačka eskadrila NOVJ su ga raketirale 17, 23, 24, 25. i 30. novembra (Detaljnije: Partizanska građa, dok. br. 135-141).
Djejstva savezničke avijacije u drugoj polovini novembra na širem prostoru Danilovgrada (nekoliko puta je bezuspješno gađan most u Spužu) imala su za posljedicu velika razaranja grada i smrt dvije starije osobe. Česti napadi ispraznili su grad i samo zahvaljujući toj okolnosti nije bilo više ljudskih žrtava.
Napade savezničke avijacije dočekivala je njemačka protivavionska mitraljeska vatra od koje je 24. XI 1944. oboren jedan avion iznad sela Grlića.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

Svi putevi koji su vodili prema Ozrinićima, Kličevu, Straševini i Studencima bili su zakrčeni preplašenim građanima koji su bježali iz grada. U susret su nam išli i mnogi koji su iz ovih sela krenuli u grad da vide i spašavaju svoje rođake i prijatelje. Kada smo došli do “bloka” - prolaza kroz bodljikavu žicu-kojim je okupator opasao čitav grad, prvi put niko nije tražio dozvole (permesa, ausvajse ) za izlazak iz grada. Drugo bombardovanje bilo je sjutradan, 8. aprila 1944. Iz Kličeva sam posmatrao formaciju bombardera koji su došli iz pravca jugozapada i sa dosta velike visine zasuli grad velikim bombama. To je bilo takozvano “tepih” bombardovanje u kojem je razoren veliki dio centra grada. Nije pošteđeno ni groblje na kojem su sahranjivani poginuli od prethodnog dana. Bačena je na žive i- mrtve velika bomba, koja je žive ubacila u grobnice, a mrtve izbacivala iz njih. U sjeveroistočnom dijelu groblja uništeno je ili oštećeno na stotine grobova-spomenika. Tom prilikom oštećena je i srednjovjekovna crkva Sv. Petra i Pavla u groblju i Saborna crkva Svetog Vasilija Ostroškog. Treće bombardovanje bilo je u toku juna. Bombarderi poslije izručenih bombi se nijesu zadržavali nad gradom. I pored toga što je grad bio skoro napušten i ovom prilikom poginulo je desetak građana. Najviše poginulih i ranjenih bilo je kod prvog bombardovanja. Drugog dana bombardovanja bilo je manje poginulih, jer su građani bili izbjegli u okolna sela, ali je tog dana grad strašno razoren jer su bačene bombe bile velike razorne moći. Sjećam se jedne takve neeksplodirane bombe koja je pala ispred kuće Filotića u Ulici V. Mićunovića. Bila je ograđena sa daskama, od nje je poslije oslobođenja i deaktiviranja napravljen valjak koji je vukao kamion. U toku bombardovanja uništene su mnoge zgrade koje su bile istorijski i arhitektonski spomenici Nikšića. Uništeni su stari nikšićki hoteli “Evropa” i “Nikšić”, osnovna škola koja se nalazila na mjestu gdje je danas Pošta, kuća Radovića na Trgu slobode, kuće Golijana u Ljubljanskoj ulici, kuća Martinovića u Njegoševoj, vila dr M. Lučića, koja je bila prva zgrada građena sa armiranim betonom u Nikšiću. Oštećena je južna strana Dvorca Kralja Nikole i zgrada Doma zdravlja u parku. Najviše poginulih je bilo u kući i kafani Kneževića, koja se nalazila na početku Ulice Novice Cerovića, 32 poginulih, u kući Đ. Šćepovića osmoro, u dvije kuće Golijana 17 osoba, u zgradi zatvora - Stara Varoš devetoro,u kući Goranovića sedmoro. Na osnovu podataka koje je prikupio, neposredno poslije bombardovanja, predsjednik opštine iz vremena okupacije Jevrem Šaulić, zatim podataka koje je prikupio Savez boraca Nikšića i koji su prezentirani u nedavno izašloj Spomenici “Pod zastavom slobode”, zatim monografije “Crna Gora”, rad prof. dr Branka Radojičića o Nikšiću ( Beograd, 1976) i monografije “Nikšićki NOP odred” Gojka Miljanića (Beograd, 1970), smatram da je u Nikšiću u toku tri bombardovanja poginulo 168, a ranjeno 205 građana. Među Njemcima, izgleda, bilo je dvoje-troje ranjenih. Građana je poginulo vjerovatno više nego što je navedeno. U Nikšiću je u toku rata bilo puno izbjeglica sa Kosova, Hercegovine, Hrvatske i Vojvodine. Iz tih porodica, koje su se poslije oslobođenja vratile na svoja ognjišta, bilo je nekoliko poginulih koji se ne nalaze u priloženim spiskovima. Nedavno su mi naveli kao primjer porodicu Zečević. Fotografije koje su objavljene u monografiji “Nikšić, grad i ljudi 1944-1970 - tragom starih fotografija” najrječitije govore o tragediji Nikšića. Nikšić, marta 2003.
Prim. dr Slobodan Nikčević

Na zahtjev Vrhovnog štaba

Američka avijacija bombardovala je Pljevlja 24. jula 1944. na zahtjev Vrhovnog štaba NOV-a i POJ-a, koji je prethodno pribavio podatke o snazi njemačkih i četničkih jedinica i muslimanske milicije. Prema izvještaju komandanta Prve proleterske divizije Vasa Jovanovića, u Pljevljima se nalazilo 800 Njemaca iz divizije „Brandenburg”, 500 četnika i 200 pripadnika muslimanske milicije. Bombardovanje je izvršeno u poslijepodnevnim časovima.
Podaci koji su korišćeni su različiti kada govore o broju aviona koji su učestvovali u ovoj akciji (četiri ili osam), broju bačenih bombi i njihovoj snazi (dvije od po 1.000 kg ili 37 bez navođenja njihove težine), kao i broju poginulih lica (137, od kojih 30 četnika i 6 Njemaca ili 20, koja su poimenično evidentirana).

Žrtve i razaranja

Izvještaji i sjećanja savremenika saglasni su u jednom - da su materijalna razaranja gradskog jezgra bila ogromna. Moje istraživanje potvrđuje navode o 20 poginulih osoba, velikom broju ranjenih (147) i enormnim rušenjima centra grada. Veliki broj porušenih objekata na širem prostoru centra grada, u šest ulica, upućuje na pretpostavku da to nijesu mogle izvršiti samo dvije bombe.
Broj poginulih bio bi mnogo veći da se građani nijesu pripremali za mogući napad, sklanjali u zaklone i skloništa, jer je Vrhovni štab NOV-a i POJ-a obavijestio 18. jula Štab 1. proleterskog korpusa da će „prvog vedrog dana saveznici bombardovati Pljevlja”.
Saveznički avioni su bombardovali Pljevlja i 10. avgusta 1944. godine, izjutra, prema Depeši Štaba Prve proleterske divizije od 10. avgusta 1944. koja se čuva u Arhivu Vojnoistorijskog instituta (18/8 - 2; k. 394) i knjizi „Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941 - 1945. Hronologija događaja (priredili: Z. Lakić, R. Pajović, G. Vukmanović). O rezultatima bombardovanja nema podataka, niti je ono ostalo da živi u sjećanjima savremenika koje sam konsultovao. Moguće je da su saveznički avioni djejstvovali po periferiji grada, tamo gdje su se nalazile njemačke snage.

U oslobođenom Bijelom Polju

U svim gradovima u Crnoj Gori koje su bombardovali saveznički avioni 1943-1944. nalazile su se okupatorske jedinice osim u Bijelom Polju, koje je bilo oslobođeno.
Bila je nedjelja, 19. novembar 1944. godine, lijep i sunčan dan. U oslobođenoj varoši nalazili su se: 2. bataljon 7. omladinske brigade „Budo Tomović”, Komanda mjesta, Štab 7. omladinske brigade s prištapskom četom, brigadna bolnica u blizini korita Lješnice i još nekoliko manjih jedinica.
U gradu je bilo mnoštvo naroda, naročito mladih iz mjesta i bližeg okruženja - Rasova, Ravne Rijeke, Lješnice, Nedakusa, Čeoča, Rakonja, Kruševa, Pripčića i dr., jer je bio zakazan narodni zbor i priredba koju je pripremao 2. bataljon 7. omladinske brigade. Narodni zborovi i prigodne priredbe održavani su tokom Narodnooslobodilačke borbe svuda na oslobođenoj teritoriji i korišćeni za kulturno-prosvjetni i političko-propagandni rad; za objašnjavanje i popularisanje oslobodilačke borbe, upoznavanje sa stanjem na svjetskim frontovima, sopstvenim uspjesima i perspektivama; osudu kolaboracije; poziv zavedenima da napuste saradnju sa okupatorom i priključe se NOP-u i posebno mladima - da ne izostanu u borbi za konačno oslobođenje otadzbine.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

BOMBARDOVANjE PLjEVALjA U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA
Pred Drugi svjetski rat Pljevlja su imala nešto manje od 10.000 stanovnika. Broj stanovnika je uvećan za nekoliko hiljada muslimanskih izbjeglica iz svih sela pljevaljskog i ostalih srezova, koje su spas našle u gradu bježeći od masovnih četničkih pokolja vršenih u toku 1941, 1942. i 1943. godine. Njemačka vojska je 16. aprila 1941. godine okupirala Pljevlja. Od tog vremena pa do kraja rata u Pljevljima je stalno bio neobično jak okupatorski garnizon zajedno sa domaćim izdajnicima-četnicima i muslimanskom milicijom. Zbog toga je naš grad i bio meta savezničke avijacije. Pljevlja su prvi put bombardovana 16. aprila 1943. godine od strane njemačke avijacije. Bombardovanje je izvršeno u podnevnim časovima, a bombe su najgušće padale po središnom dijelu grada: Musluku i Pendi. U gradu su bili Italijani sa četnicima. Od bombardovanja ovom prilikom je poginuo 21 građanin, a preko 120 je lakše i teže ranjeno. Posebno je puno umrlo teških ranjenika jer nije bilo skoro nikakvih uslova za liječenje, a u gradu su harali tifus i glad. Materijalna šteta je bila neobično velika. Bombardovanje je pogrešno izvršeno. U to vrijeme stalno su bombardovani Žabljak i Meljak, čak na desetine puta. Kada bi se broj bombardovanja uzimao kao neko mjerilo, sigurno bi oni bili rekorderi. Drugi put su Pljevlja bombardovana 24. jula 1944. godine. Bombardovanje su izveli saveznički avioni. U gradu je bila jaka motorizovana njemačka jedinica. Bio je to motomehanizovani puk 1. brdske njemačke divizije dislociran sa Kosmeta. U gradu su bile i vrlo brojne četničke snage. Njemci su cjelokupnu mehanizaciju ukopali u ulice koje su vodile ka periferiji grada, po voćnjacima, gušćem rastinju pored rijeka Breznice i Ćehotine, kao i na prostoru već porušenog vojnog logora na Barakama. Ukopavanje je vršeno nekoliko dana prije bombardovanja. Poučeni ranijim iskustvima a i zbog svakodnevnog prelijetanja savezničke avijacije, građani su odlazili u skloništa i prostore koji su pružali nekakvu zaštitu. U popodnevnim časovima razoren je najljepši a možda i najviše naseljeni dio grada. Skoro sve zgrade su bile porušene na prostoru sadašnjih ulica M. Pijade, M. Tita, Tršove, Avalske i ulice V. Jakića. U ovom dijelu grada su bile i najkvalitetnije građevine: zgrada pošte, muslimanske banke, kuća Đenisijevića, Antonijevića i druge. Ne samo što su bile najkvalitetnije nego su bile i izvanrednih arhitektonskih rješenja. Zasigurno, porušena je trećina grada koja je ondašnjim Pljevljima davala evropski izgled. Od savezničkih bombi poginulo je 24 građanina a preko 147 je teže i lakše ranjeno. Nijedan njemački vojnik nije stradao, dok je poginulo više četnika, čak je stradao i dio štaba pljevaljske četničke brigade. Ovaj dio grada je izgledao stravično, sve je bilo u ruševinama.

Pustoš u Bijelom Polju

U prvom izvještaju Štaba 7. omladinske brigade od 26. novembra 1944. konstatuje se da su 19. novembra u 14,30 saveznički avioni bombardovali Bijelo Polje. Centar varoši dosta je srušen i bili su veliki gubici civilnog stanovništva. Gubici Sedme omladinske brigade - 7 mrtvih i 35 ranjenih.
Pored velikih razaranja centra grada, Mitar Piletić je napisao da je 19. HI 1944. od savezničkog bombardovanja Bijelog Polja stradalo 338 lica, od kojih je 156 poginulo i 182 ranjeno.
Prema raspoloživoj dokumentaciji, od savezničkog bombardovanja Bijelog Polja poginula su 154, a ranjena 63 lica. Uvjeren sam da su podaci Mitra Piletića tačniji, jer se veliki broj lakše ranjenih lica sam snalazio i liječio, naročito onih iz susjednih mjesta. Iz popisnih lista Sreske komisije za ratnu štetu saznajemo da je uništeno 112 kuća, oštećeno 448, uništeno pomoćnih objekata 154, djelimično oštećenih 147. Podatke o popisu materijalne štete treba uzimati s rezervom, jer je bilo uobičajeno da se pričinjena šteta uvećava. Među uništenim objektima bili su : hotel u kome je bila stacionirana Komanda mjesta, Dom zanatskog udruženja, Crkva sveti Nikola, tri objekta muslimanskog povjereništva...

Ogorčenje i nedoumice

Istog dana (26. XI) Izvršni odbor Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandzaka i Sreski narodnooslobodilački odbor Bijelo Polje radiogramom obavještavaju Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja u Nikšiću da je 19. novembra Bijelo Polje razrušeno od djejstva savezničke avijacije, da je poginulo 150 lica i preko 150 ranjenih i 200 nezbrinutih porodica. Preko 1000 stanovnika ostalo je „bez kuća, namještaja i životnih namirnica”. Zbog toga mole da se „obavijesti Nacionalni komitet, Prezidijum AVNOJ-a i da se od saveznika traži hitna pomoć”.
Savezničko bombardovanje oslobođenog grada izazvalo je zaprepašćenje, ogorčenje i nedoumice. Kao i obično u kriznim situacijama konfuzije i neizvjesnosti, kada nema zvaničnih podataka o onome što se dogodilo, javljaju se kojekakve pretpostavke, nagađanja i „pouzdane” informacije, onih koji „sve znaju” i u „povjerenju” ih saopštavaju. Priču u vezi sa ovim, koju bilježim, nemoguće je pouzdano provjeriti, ali je treba shvatiti ne kao istoriografsku činjenicu nego više kao ilustraciju kako glasine traju i opstaju i poslije šest decenija, bez obzira na njihovu (ne)osnovanost.
Krajem oktobra 1944. u jeku teških borbi partizanskih jedinica u Polimlju protiv okupatora, uz snažnu podršku anglo-američkih bombardera, njemačka protivavionska artiljerija pogodila je jedan saveznički avion. Iz letjelice koja je pala na prostoru Bistrice, u blizini Bijelog Polja, iskočilo je padobranima osam članova posade, od kojih je jedan pao na teritoriju koju je kontrolisao neprijatelj, a ostalih sedam na oslobođenu. Prvi susret na terenu Bistrice piloti su imali sa lokalnim seljacima i članovima tzv. potjernog bataljona, koji su ih, navodno, maltretirali i tretirali kao neprijatelje koje su ubacili Njemci kao svoje špijune preobučene u engleske uniforme.

-----------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

Pljevlja su bombardovana i 19. novembra 1944. godine, ponovo od savezničke avijacije. U gradu su ovom prilikom bile jake snage srbijanskih četnika. Govorilo se da je za nekoliko dana kroz grad prošlo oko 100.000 četnika Draže Mihailovića. U momentu vazdušnih napada bilo ih je oko 20.000. Bombardovanje nije imalo nekog većeg „učinka”. Civilnih žrtava nije bilo. Gađano je područje Gornjeg i Donjeg mosta i sjeverni predio ispod Pliješi, gdje je bila i najveća koncentracija neprijatelja. Ovo bombardovanje i jaka artiljerijska priprema sa Ilinog Brda izvršili su snažan pritisak na četnike da 20. novembra ne sačekaju drugi napad naših jedinica, nego su se povukli iz grada u kome su prethodne noći imali velike gubitke. Naše snage su imale jednog mrtvog, bio je to kurir koji je poginuo u Beogradskoj ulici. Danom oslobođenja Pljevalja praktično je bio slobodan cijeli srez. 19. novembra zarobljena je cjelokupna blagajna gorskog štaba koja je bila na kamionu. Podgorica, 1994. Radomir Matović P.S. Ulice grada su bile neprohodne, zakrčile su ih volujske i konjske zaprege, pa je negdje oko 1.30h izdato naređenje da se povučemo na polazne položaje a da sa sobom potjeramo što više zaprega. Tako je potjeran i kamion sa milionima novca. Kad se kamion pokvario, izdato je naređenje da borci u ćebad, šatorsko krilo i ruksake stave pare i nose kod crkve na Ilinom brdu, gdje je bio štab divizije. Novac je tovaren i na zaprege. Ono što nijesmo mogli ponijeti zapaljeno je zajedno sa kamionom. Te noći otpor četnika je bio izuzetno loš, ali je napad vrlo brzo prekinut. Komesar divizije Danilo Knežević, čiji sam bio pratilac, insistirao je da se napad obustavi. Poginulog kurira smo iznijeli pri povlačenju. U četničkim redovima je bilo 90% tek mobilisanih srbijanskih seljaka, bez borbenog iskustva a i volje da se suprotstave našim snagama.
SAVEZNIČKO BOMBARDOVANjE PLjEVALjA U toku Drugog svjetskog rata
Pljevlja su bombardovana od angloameričkih bombardera samo jedanput. Bombardovanje je izvršeno 24. jula 1944. godine, u ponedjeljak, kada je pazarni dan, negdje oko 10 časova. Grad su bombardovali sedam teških aviona - bombardera tipa „liberator” (Sloboda). Od bombi su poginula 22 građanina pravoslavne vjeroispovijesti, jer su bombe padale na rejon - Varoš u kojoj su isključivo živjeli pravoslavci. Bilo je mnogo ranjenih, ali njihov broj nijesam pouzdano saznao. Njemci su ih smjestili u bolnice i pružili im neophodnu ljekarsku njegu. Nijedan Njemac nije poginuo. Materijalna šteta bila je ogromna. Više od pedeset kuća bilo je porušeno do temelja. Stradalo je nekoliko desetina krava, jer je u gradu bilo preko 500 krava koje su predstavljale osnovni izvor prihoda siromašnog stanovništva. Dan bombardovanja Pljevalja sam dobro upamtio i po tome što sam toga dana slavio osamnaseti rođendan. Na naše imanje u centru grada pale su tri bombe težine po 500 kilograma, i na sreću, niko iz naše porodice nije poginuo. Bili smo sklonjeni u „Pivari”, koja je bila vlasništvo naše porodice, a koju je sagradila austro-ugarska monarhija 1889. godine. Iako su bombe eksplodirale u njenoj neposrednoj blizini, nijesu joj nanijele nikakvu štetu. Toga dana ranjen je moj prijatelj Velimir Ječmenica, iz sela Crni Vrh, koje je udaljeno od Pljevalja 10. km. Teška rana na lijevoj ruci bila je neizlječiva pa su njemački ljekari morali da je amputiraju do ramena. Inače je Velimir bio abadzija - seoski krojač, još je živ i ima 98 godina. Poslije bombardovanja, avioni su se vratili u svoje baze neoštećeni jer njemačka protivavionska artiljerija nije dejstvovala. Tih dana u Pljevljima se javno govorilo da je bombardovanje izvršeno po izričitom nalogu Josipa Broza uz dogovor sa Kočom Popovićem, Pekom Dapčevićem i Petrom Stambolićem, kao što je to drugdje rađeno od marta 1944. godine.
Pljevlja, 21. februara 2003.
Mile Dragašević

Umjesto Prijepolja

Poslije nekoliko dana zarobljenu posadu su predali Komandi mjesta u Bijelom Polju, koja ih je prijateljski prihvatila, jer je u međuvremenu bila obaviještena da su u pitanju saveznički piloti, koje su uskoro otpratili za Berane i odatle su prebačeni u Italiju.
U priči se dalje navodi kako su članovi savezničke posade bili ogorčeni i kako su na rastanku u Bijelom Polju zaprijetili da će im se osvetiti.
U traganju za provjerom ove priče našao sam odgovor u knjizi Sedma crnogorska omladinska brigada „Budo Tomović”, u kazivanju Božidara Vasovića, jednog od članova patrole 3. bataljona, koja je imala zadatak da u gustoj i visokoj četinarskoj šumi pronađe i spasi članove savezničke posade.
U čitavoj prethodnoj priči, po svjedočenju B. Vasovića, jedino je istovjetno da su ih najprije vidjeli i „okružili radoznali seljaci i seljanke”. Članovi posade oborenog aviona su pronađeni, prijateljski primljeni, pružena pomoć povrijeđenima i srećno su dopremljeni u Bijelo Polje, odakle su transportovani za Italiju.

Razlozi greške

Uskoro je stigla vijest iz Vrhovnog štaba NOV-a i POJ-a da je Bijelo Polje greškom bombardovano umjesto Prijepolja, koje se nalazi na sličnom lokalitetu, pored rijeke Lima kao i Bijelo Polje, i što je rastojanje između njih malo, pa je moglo da navede na grešku.
Da je Bijelo Polje greškom bombardovano 19. novembra 1944. godine umjesto Prijepolja potvrđuju ne samo navodi Vrhovnog štaba NOVJ nego i podaci objavljeni u američkoj knjizi „The Army Air Force in World War II, Combat Cronology 1941-1945”, Office of Air Force History Headquartes USAF, 1973, gdje se na 913. strani navodi da je bombardovano Prijepolje (19. XI), a Bijelo Polje se ne pominje.

Titovo žaljenje

Krajem novembra 1944. pukovnik Mitar Bakić, načelnik Kabineta maršala Tita, uputio je protest vrhovnom zapovjedniku savezničkih snaga u kome traži da se osnuje komisija koja će ustanoviti ko je krivac za nesrećne slučajeve pri bombardovanju i utvrdi naknadu štete. I na sastanku sa general-pukovnikom vazduhoplovstva V. Eliotom, zapovjednikom vazduhoplovnih snaga za Balkan i brigadirom F. Maklinom, održanom 7. decembra 1944. u Beogradu, Tito se osvrnuo na slučajeve kada su saveznički avioni slučajno bacali bombe koje su izazvale velike ljudske žrtve i materijalne štete. Ističući veliku korist od taktičkih i strategijskih bombardovanja saveznika za NOV i POJ, Broz je izrazio žaljenje „zbog nesretnih slučajeva poput onog u Bijelom Polju, gdje je mnogo ljudi poginulo, a oko 1000 ih je ostalo bez domova, očito razorenih bombama bačenim iz savezničkih aviona”. Tito je istakao potrebu uspostavljanja tješnje veze između aviona i oficira za vazdušnu vezu, koji se nalaze uz sve isturene jedinice, kao i to „da ne želi da dođe do bilo kakvog strategijskog bombardovanja ukoliko ga ne odobri Vrhovni štab NOVJ. Ukoliko se te veze poboljšaju, taktičkog bombardovanja može biti”.

--------------------------------------------------------------------------------

DOKUMENTI I SVJEDOČANSTVA

ŠTAB VII OMLADINSKE CRNOGORSKE BRIGADE „BUDA TOMOVIĆA”
K. Pov. br. 108 26. novembra 1944. god. Položaj
ŠTABU III UDARNE DIVIZIJE Položaj
... Devetnaestog ov. mj. u 14,30 čas. saveznički avioni bombardovali su Bijelo Polje. Centar varoši je dosta srušen i bili su veliki gubici civilnog stanovništva. Gubici naše brigade 7 mrtvih i 35 ranjenih. Politički komesar major Mićun Jauković Komandant p. pukovnik Niko Strugar Načelnik major Salih A. Radončić Radiogram: CASNO NIKŠIĆ Bijelo Polje 19 ov. mj. je razrušeno, prilikom savezničkog bombardovanja. Prilikom bombardovanja je bilo preko 150 mrtvih, preko 150 ranjenih i 200 nezbrinutih porodica. Preko 1000 ih je ostalo bez: kuća, namještaja i životnih namirnica. Molimo da se obavijesti nacionalni komitet, Prezidijum AVNOJ-a i da se od Saveznik traži hitna pomoć. Izvjestite o ovome Antifašističko vijeće Sandzaka, ukoliko imate veze. S.F.-S.N. Primljeno 26. HŔ. 44. u 12.45 č Članovi izvršnog odbora ZAVNOS-a i Sreskog NO odbora Miloje Dobrašinović Živko Žižić Rad Skupštine Crne Gore 1945-1950. Priredili: Čedomir Perović, Nevenka Ilić, Titograd 1986, str. 941. IZVJEŠTAJ DRUGE KOMANDE PODRUČJA OD 26. NOVEMBRA 1944. GOD. VOJNOJ OBLASTI DRUGOG UDARNOG KORPUSA NOVJ O SITUACIJI NA SVOM PODRUČJU II KOMANDA PODRUČJA VOJNE OBLASTI ŔŔ KORPUSA Pov. br. 131 26-XI-1944. KORPUSNOJ VOJNOJ OBLASTI ŔŔ UDARNOG KORPUSA NOV JUGOSLAVIJE ... bombardovanje i prelijetanje naših aviona i dejstvo artiljerije čine nevjerovatno dobar utisak, kako na vojsku još jače na narod. Iz izvještaja izbjeglica iz bloka saznaje se da naša avijacija i artiljerija čine strašan u negativnom smislu utisak na neprijatelja, tamo se osjeća jača dezorganizacija, a naročito kod četnika i Italijana, koji u potonje vrijeme u višem broju izbježuju. (M.P.)
Politički komesar Đuro Čagorović Komandant, pukovnik Joksim Radović IZVJEŠTAJ ŠTABA PETE CRNOGORSKE PROLETERSKE BRIGADE OD 1. DECEMBRA 1944. GOD. ŠTABU TREĆE UDARNE DIVIZIJE NOVJ O RAZVOJU SITUACIJE NA SEKTORU PODGORICA-BIOČE-KLOPOT U 16 č III diviziji 1-XII-44 g. Na Bioču velika motorizacija. Avijacija se uopšte ne osjeća. Molimo tražite da se Bioče i Klopot, kao i komunikacija Podgorica-Bioče - Klopot, pa do Peleva Brijega žestoko bombarduju i mitraljiraju. Neprijatelj potiskuje IX-tu iz Kuča ka Stravču. Treba da ih ŔH odbaci, inače mogu nas preko Brskuta izmanevrisati. Večeras pripremamo napad na sektoru Bratonožića. Cilj nam je da ovladamo Klopotom ako mognemo. Njemci dovlače pojačanja 5 tenkova po 15 tona. Borba će biti žestoka. Večeras u napadu učestvuju i Rusi. Sveto
IZVJEŠTAJ ŠTABA PETE CRNOGORSKE PROLETERSKE BRIGADE OD 2. DECEMBRA 1944. GOD. ŠTABU TREĆE UDARNE DIVIZIJE NOVJ O BORBAMA OKO PELEVA BRIJEGA III diviziji 2-XII-44 u 12 sat. Neprijateljskih uzastopnih pet juriša odbili smo uz velike gubitke neprijatelja. Juriša bez obzira na velike gubitke. Sve dosad bezuspješno. Mi imamo 10 mrtvih i 20 ranjenih. Avijacija je efikasno bombardovala Bioče. Jeste li nam poslali municiju, ista nam nedostaje. Pošaljite nam što više. Vojska se dobro drži i junački se kolje.
Maksim

Dvije strane medalje

General-pukovnik Eliot je istakao „da je najveća moguća briga bila posvećena sprečavanju takvih nesretnih slučajeva. Ciljevi su se najpažljivije birali, a sve posade aviona dobivale su temeljite upute. U stvari, nesretne slučajeve obično su znali prouzročiti strategijski, a ne taktički bombarderi, pošto prvi, razumije se, slabije poznaju zemlju nad kojom operiraju negoli drugi”.
Eliot je, uz to, potvrdio da su takvi događaji žalosni, ali ih treba posmatrati u kontekstu drugih brojnih uspješnih napada na njemačke snage u povlačenju. Uz to „valja imati na umu koliko je cilj brzo letećem avionu malen, ma koliko velik on izgledao na karti”.

Naknadni dogovor

U vezi sa ranijim predlogom pukovnika Mitra Bakića da se formira komisija koja bi ustanovila krivce za nesrećne slučajeve pri bombardovanju i utvrdila naknadu štete, učesnik sastanka kapetan J. B. Selby smatra da to „ne predstavlja način saobraćaja između Saveznika”. Pošto se Tito saglasio sa datim objašnjenjima visokih savezničkih vojnih predstavnika, dogovoreno je:
a) da se poduzme sve kako bi se što efikasnijima učinile veze između snaga NOVJ i Balkanskih zračnih snaga i spriječili slučajevi nehotičnog bombardovanja;
b) da se, kao znak dobre volje, na područje Bijelog Polja izbaci specijalna pošiljka hrane i ostalog materijala, u vrijeme koje će dojaviti Vrhovni štab NOVJ.
Savezničkim vazduhoplovnim snagama koje su djejstvovale na prostoru Crne Gore od oktobra 1943. pridružile su se i jedinice italijanske avijacije sa zadatkom da pružaju pomoć italijanskoj partizanskoj diviziji „Garibaldi” u oružju, municiji, hrani, odjeći, obući, ljekovima i da neutrališu njemačke vazdušne snage na aerodromima u Skadru i Podgorici.

Dejstva italijanske avijacije

Sa tih aerodroma su njemački avioni napadali italijanske trupe u Crnoj Gori poslije 12. oktobra 1943, kada je istekao njemački zahtjev za predaju. Pored toga, italijanska avijacija je izvršavala ofanzivno izviđanje njemačkih jedinica naročito duž puteva u zoni Skadar - Berane - Podgorica. U borbama koje su italijanske jedinice vodile protiv njemačkih , komandanti italijanskih divizija stalno su tražili pomoć avijacije, koju je u prvo vrijeme ukazivala saveznička, jakim vazdušnim napadima na njemačke aerodrome i njemačke trupe tokom jeseni 1943. godine. Italijanska avijacija je uspješno ostvarivala svoje zadatke - snabdijevanje divizije „Garibaldi”, pri čemu je bilo angažovano 373 aviona, od kojih su 223 izvršila svoje zadatke transportujući u Italiju 159 ranjenih i bolesnih italijanskih vojnika. Od 161 postavljenog zadatka, 115 je potpuno ili djelimično izvršeno u snabdijevanju italijanskih partizanskih jedinica.
Italijanska avijacija radila je i na snabdijevanju jugoslovenske oslobodilačke vojske u vremenu od 31. decembra 1943. do 26. aprila 1945. godine. U ovom periodu izvršeno je u korist partizanskih snaga 311 zadataka, od kojih su 262 potpuno ili djelimično izvršena - transportujući u Jugoslaviju 13,844,47 kvintala materijala i evakuišući u Italiju 42 teško ranjena i bolesna partizana. U stvari, italijanska avijacija je 3/4 transportnog materijala doturila jugoslovenskim partizanima, a manje od 1/4 italijanskim trupama na jugoslovenskoj teritoriji.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

IZVOD IZ OPERACIJSKOG DNEVNIKA 2. UDARNOG KORPUSA NOVJ ZA PERIOD OD 1. JANUARA 1944. DO 1. JANUARA 1945. GODINE 19. januar 1944. god.
6) U toku noći 18/19 tri saveznička aviona spustili su još 5 članova misije, od kojih (su) 4 Engleza i jedan Amerikanac. Jednovremeno bacili su izvjesnu količinu materijala. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 20. januar 1944. god. „Jedan saveznički avion bacio je u toku noći izvjesnu količinu materijala. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 21. januar 1944. god.
5) Sa italijanskim transportnim avionom prebačeno 7 naših i 4 italijanska teška ranjenika u Italiju.
7) Saveznički avioni bacili su kod Kolašina u toku noći materijal za naše jedinice. U Berane je bačena izvjesna količina spreme, većinom za Italijane. Načelnik Štaba, puk. Rudolf Primorac 22. januar 1944. god. 5) Saveznički avioni bacili su u toku noći kod Kolašina materijal za naše jedinice. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 23. januar 1944. god. 5) Jedan saveznički avion bacio je u toku noći materijal za naše jedinice. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 26. januar 1944. god.
7) U vremenu od 18. do zaključno 24. januara saveznički avioni bacili kod Kolašina i Berana za potrebe naših jedinica slijedeći materijal: 22 protivavionske puške, 1192 metka za protivavionske puške, 76.670 metaka za jugoslovensku pušku, 27 kanti benzina, 931 šinjel, 3382 para cipela, 5246 pari čarapa. U istom vremenu bačeno je kod Kolašina i Berana za jedinice italijanske divizije „Garibaldi”: 1116 pari cipela, 1548 šatorskih krila, 19.000 metaka za italijanski puškomitraljez i nekoliko sanduka konzervirane hrane. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 30. januar 1944. god. 5) Saveznički avioni kod Kolašina i Berana bacili su izvjesnu količinu materijala za naše jedinice. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 2. februara 1944. god. 5) Jedan saveznički transportni avion bacio je kod Kolašina materijal za naše jedinice. Načelnik Štaba, pukovnik Rudolf Primorac 4. februar 1944. godine 5) Jedan saveznički avion bacio je kod Kolašina nešto spreme za naše jedinice. 5. marta 1944. god. 5) Saveznički avioni bacili su kod Berana izvjesnu količinu hrane za naše jedinice. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 16. mart 1944. god. 5) Saveznički avioni bacili su u toku dana kod Berana, Andrijevice i Kolašina spremu i oružje za naše jedinice. Dva engleska aviona spustila su se na aerodrom Berane. Sa ovim avionom otišlo je u Italiju 12 naših teških ranjenika, jedan Amerikanac i dosadašnji komandant divizije „Garibaldi” general Ohilio sa svojim ordonans oficirom. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 29. marta 1944. godine 5) Dva italijanska aviona spustila su se na aerodrom u Beranama i donijela nešto spreme i oružja za italijansku jedinicu divizije „Garibaldi”. Istog dana svi su avioni odletjeli nazad u Italiju ukrcavši 10 naših i 9 talijanskih ranjenika, kao i 13 članova bivše engleske misije kod Draže Mihailovića koja se, shodno rješenju engleske vlade, vraća nazad u Englesku. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 3. april 1944. god. 5) Saveznički avioni bacili su kod Berana oružje i materijal za naše jedinice. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 6. april 1944. god. 6) Saveznički avioni bacili su na Radovče Polje materijal za naše jedinice. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 7. april 1944. god. 7) Saveznički avioni bacili su u toku noći kod Radovča, Berana i Kolašina materijal za naše jedinice. Na Radovče Polje spustili su se padobranima jedan Englez i jedan Amerikanac. Cool Saveznički avioni bombardovali su Nikšić. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 8. april 1944. god. 7) Prema još neprovjerenim izvještajima saveznički avioni ponovili su ovog dana napad na Nikšić sa 14 teških bombardera. O rezultatima nema još podataka. Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac 10. april 1944. god. 4) Prema prikupljenim, još nepotpunim izvještajima saveznički avioni prilikom bombardovanja Nikšićkog garnizona 7 ov. mj. pričinili su veliku štetu Njemcima i četnicima. Bacane su bombe od 2.000 kgr. Srušeno je i zapaljeno više zgrada, među kojima: Gimnazija, silos, vojničke kasarne, njemačka vojna bolnica i mnoge druge privatne zgrade. Poginuo je veliki broj Njemaca i četnika, a ima mrtvih i ranjenih i među civilnim stanovništvom.
Načelnik Štaba, general-major Rudolf Primorac

Strah dolazi s neba

Savezničko vazduhoplovstvo je do polovine 1944. uspjelo da nad Jugoslavijom izbori prevlast u vazduhu. Stalnim napadima na aerodrome kod Mostara, Podgorice, Zagreba, Banja Luke i drugim mjestima, njemačkoj avijaciji je u početnoj fazi oduzeta inicijativa, a zatim je u vazdušnim borbama smanjivan broj suparničkih aviona, tako da su njemački piloti najčešće izbjegavali susrete sa savezničkom lovcima.
To je znatno olakšalo pokrete jedinica NOVJ i umanjilo broj žrtava od vazdušnih napada, koji su, u vrijeme dok je neprijatelj dominirao nad jugoslovenskim vazdušnim prostorom, bili vrlo veliki. Međutim, stalna dejstva savezničke avijacije znatno su povećala civilne žrtve u gradovima, naseljenim mjestima i duž komunikacija i uništavala imovinu građana.

Motivi i posljedice

Saveznička bombardovanja su usporavala i smanjivala pokretljivost njemačkih armija koje su odstupale iz Grčke i Albanije. Ona su imala snažno psihološko dejstvo na četnički pokret, razbijajući mu iluzuje o savezništvu sa zapadnim silama. Ali, u narodu su izazivala zbunjenost i amonizitet prema zaveznicima. Savezničko bombardovanje, bez obzira na motive, pretvorilo se velikim dijelom u ubijanje naroda i razaranje njegovih staništa.
Prema izvršenim istraživanjima, od savezničkog bombardovanja na teritoriji Crne Gore (1943-1944) poginulo je oko 2000 ljudi, uglavnom civila. Okupator je od tih silnih bombardovanja Crne Gore imao najmanje žrtava - oko 100. Brojnije gubitke imali su četnici. Prema raspoloživim podacima, ukupne žrtve četnika od savezničkog bombardovanja ne prelaze brojku od dvije stotine.
Materijalna šteta je procijenjena na iznos od 9.939.983.900 dinara po cijenama iz 1938. godine.

Prekretnica u politici

Pomoć koju su saveznici dostavljali pokretima otpora na Balkanu do sredine 1943. bila je veoma mala, pružana tajno i skoro u cjelosti vazdušnim putem, što je bilo uslovljeno vojnom situacijom i raspoloživim transportom. Od maja 1943. godine, kada je spuštena britanska misija sa kapetanom F.V. D. Dikinom na čelu, kao oficirom za vezu kod partizana, došlo je do prekretnice u britanskoj politici u odnosu na četnike i partizane.
To je, takođe, stimulisalo promjenu u pružanju pomoći iz vazduha. Od juna 1941. do juna 1943. dostavljene su svega 23 tone opreme i oružja četnicima, koji su do tada bili bolje prihvaćeni od saveznika, a partizanima jedva šest tona. U periodu april-maj 1943. SOE je ubacila u Jugoslaviji 41 svog agenta, a spustila samo 29,5 tona pomoći.
Avioni „liberatori” sa punom posadom mogli su da nose samo dva padobranca, radio-opremu i 6.000 funti (manje od 3.000 kilograma) tereta. Tada su to bili jedini avioni na raspolaganju sa radijusom kretanja da obave povratne letove iz baza u Egiptu. Četiri „liberatora”, let poznat pod šifrom „Let H”, u maju 1942. godine, imali su zadatak da iz Egipta, dostave pomoć grupama otpora na Balkanu. Sa saznanjem prirode i obima gerilske aktivnosti u Jugoslaviji, javlja se očigledna potreba za većim brojem aviona za dostavljanje pomoći.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

ŽIVOT I OSTALO PRIČA O PRSTENU
Nikšić je prvi put bombardovan sedmog aprila 1944. godine. Bombardovali su ga saveznički avioni, ali ni malo - saveznički. Bombe su porušile zgradu Gimnazije, veliki broj kuća na glavnom trgu, i što je Nikšićanima naročito teško palo, jedno krilo gradskog zatvora u kom su se nalazile žene-rodoljubi, uglavnom majke, sestre i supruge partizanskih boraca i aktivne saradnice Pokreta. Sve u svemu, od stotinak bombi koje su toga dana pale na grad, ni jedna nije pogodila neki neprijateljski objekat, pa čak ni ranila nijednog njemačkog vojnika, a samo u jednoj ćeliji gradskog zatvora poginulo je osam Nikšićanki! Odmah po prestanku bombardovanja Njemci su mobilisali stanovništvo da raskopava ruševine i sahranjuje poginule. Svak je mogao da sahranjuje svoje bližnje onamo gdje sam želi, a osam zatvorenica moralo je biti sahranjeno u zajedničku raku izvan groblja, bez ikakvih uobičajenih obreda, žalbe ili pošte, i naravno, uz prisustvo neprijateljskih vojnika. U grupi mobilisanih građana, koja je raščišćavala gradski zatvor, našao se i Ljubo Ivković, Nikšićanin. Ne krijući bol za izginulim sugrađankama; raskopavao je ruševine i razmišljao kako da zavara pažnju okupatorskih vojnika i da te čestite žene sahrani na dostojniji način od onoga koji im je namijenila okrutna neprijateljska logika: da one i u smrti moraju ostati izolovane i ponižene. Ali, ništa se nije moglo učiniti, jer su rad Ljuba i njegovih drugova pratile budne i zle oči, ne samo desetine Njemaca, već isto toliko domaćih izdajnika, zatvorskih čuvara. Kada je i posljednja zatvorenica izvađena iz ruševina, pod njemačkom stražom prevezli su ih kod gradskog groblja gdje im je naređeno da svih osam leševa bace u raku i što prije zatrpaju. I baš tu, nad rakom, Ljubo je primijetio na ruci Milice-Mile Kovačević zlatan, skupocjen prsten. Da li da ga skine i poslije preda nekome od njene djece, ili da ga ostavi na Miličinoj ruci kako bio je po tom prstenu kasnije prepoznali? Odlučio se ipak za ovo drugo. Brzo je zavukao Miličinu ruku u njenu pocijepanu haljinu da Njemci ili njihovi saradnici ne bi primijetili prsten i uzeli ga, a potom je položio Milicu u raku i zatrpao je. Sve do 1951. godine kada su Kovačevići sagradili porodičnu grobnicu, prsten je ostao pod zemljom. A tada Tomo, Miličin sin je pozvao Ljuba Ivkovića i zajedno su raskopali raku. Tamo je bio majčin prsten i - majčine kosti. Dva čovjeka su pustila nekolike tvrde muške suze i prenijela Milicu u mir porodične grobnice. Danas taj prsten nosi Miličina kćerka Desa Petrović, profesor-magistar geografije u Beogradu. Često ona ispriča potresnu i neobičnu istoriju svog prstena i nikada ne zaboravi da sa zahvalnošću pomene dobrog čovjeka Ljuba Ivkovića. Prije nekoliko nedjelja Ljubo Ivković je umro u Nikšiću iskreno ožaljen od svojih sugrađana. Na posljednjem ispraćaju moglo se čuti mnogo lijepih priča o ovom jednostavnom i čestitom čovjeku, a mi smo se, eto, odlučili za ovu, o zlatnom prstenu Milice Kovačević koji je postao dragocjeniji za jedno ljudsko poštenje.
Vitomir Nikolić „Pobjeda”, 1977. godine

TIŠE I LAKŠE MOLIM

Mnogi stanovnici i svi brojni gosti Podgorice ne znaju da gaze preko velike kosturnice. Od četrdeset i prve do četrdeset i četvrte, razorna jaja zlih ptica uspjeli su da usmrte Stotine djece i ljudi, tih nevinih stanovnika, od vedrog grada da stvore grad-raku tužnih stradalnika. Nedužne ljude, žene, sva vesela dječja lica, u crno zaviše bombe iz metalnih krilatnica. Talijani, zatim Njemci, pa zapadni saveznici, iz vazduha „pomoć” slali, smrtonosnu, Podgorici. Do temelja uništili dom Ribnice i Morače, pretvorili grad radosti u grob-mjesto koje plače. Ali, kao feniks pravi, mitska ptica iz pepela, Podgorica je ustala i još više uzletjela. Žitelji je njeni digli na visinu ljepšu, veću, s željom da je crne ptice nikad više ne nadl’jeću. Zato smjerno molim svakog što se mojim gradom šeta: Tiho gazi, jer dolje su moji, više pijeteta!
Podgorica, Zadušnice, 6. oktobar 2001. god.
Bogoljub Boban Velimirović

I pomoć stiže s neba

Specijalna grupa "liberatora" nosila je oznake 148. eskadrile u decembru 1942, a u martu 1943. formirana je eskadrila sa 14 ähalifaksaö pored četiri äliberatoraö.
Operisala je iz baza u Egiptu i Zapadnoj pustinji, a vršila je isporuke u Grčkoj, Albaniji, Bugarskoj, Rumuniji i Mađarskoj, ali je bilo jasno da će najveći napor biti potreban u Jugoslaviji (Operacije RAF-a nad Jugoslavijom).
Koliki je značaj pridavan Balkanu pokazuje i lična intervencija Vinstona Čerčila na specijalnoj sjednici Štaba, 23. juna 1943. kada je naložio da se odmah pristupi isporukama pomoći Balkanu u obimu od 500 tona mjesečno.
Međutim, zbog nedovoljnog broja aviona, vremena i problema navigacije ovaj plan nije realizovan, pa je u posljednjem kvartalu 1943. samo 125 tona materijala dotureno bacanjem iz aviona u Jugoslaviju. Stanje će se bitno promijeniti od ljeta 1944. kada će pomoć partizanskim jedinicama biti i veća i blagovremenija.

Mjesečno - 1200 tona

Formiranjem vazduhoplovnih snaga za dejstva na Balkanu-Balkanske avijacije u junu 1944. godine povećana je efikasnost i saradnja sa partizanskim snagama u Jugoslaviji.
Balkanska avijacija je djelovala kao formacija pod komandom svoga štaba, koji je bio odgovoran Vrhovnom štabu. Njen zadatak je bio da äzadržava i uništava koliko je god moguće više neprijateljske snage na Balkanuö.
Kao rezutlat napora svih zaduženih eskadrila, prosječna mjesečna količina roba isporučenih Jugoslaviji vazdušnim putem od februara 1944. do aprila 1945. iznosila je oko 1.200 tona. Najveće količine isporučene su u novembru 1944. godine.
U Jugoslaviji su do kraja rata bile pripremljene i korišćene 33 piste za slijetanje i polijetanje savezničkih vazduhoplova. Odabir i korišćenje ovih pista vrišile su grupe od obučenog osoblja RAF-a, koje su se sastojale od jednog oficira i šest vojnika, i poznate su bile pod imenom Sekcije za opsluživanje aerodroma na Balkanu (BA TS).
Devet takvih timova bilo je formirano za pomoć partizanima kako bi se što ekspeditivnije obavljao utovar i istovar tereta. Ovakav način dostave pomoći sa improvizovanih pista omogućavao je prebacivanje ranjenih i bolesnih partizana u Italiju, kao i smanjivao gubitke padobrana i sanduka.

Izgubljeno 18 aviona

U operacijama na prostoru Jugoslavije od 1943. do 1945. godine Balkanska avijacija je izgubila osamnaest aviona, što se smatra malim s obzirom na to da je u tom periodu izvršeno 11.632 uzleta, od kojih 8.640 uspješnih. Ukupno je bačeno ili isporučeno 16.460 tona materijalne pomoći, upućeno oko 2500 ljudi, a oko 19.000 izvučeno iz Jugoslavije.
Prema mojim istraživanjima, trideset pet savezničkih aviona se srušilo na terenu Crne Gore. Većina aviona bila je pogođena na drugim bojištima, pa su zbog kvara njihove posade bile prinuđene da potraže spas iskakanjem padobranima. U jednom slučaju, njemački lovci su prinudili zaostali saveznički avion-bombarder da se spusti na podgorički aerodrom.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

GRAD NA BOMBAMA
Prema jednoj italijanskoj studiji, koju je objavio Vazduhopolovni štab iz Fođe, najviše avionskih bombi na Balkanu, najprije italijansko-njemačkih a kasnije savezničkih, bačeno je na Podgoricu. Govorilo se da je Podgorica grad-mučenik kojeg su obilato i nekontrolisano bombardovale mnoge armije. U toku rata sam slušao mnoge priče o tome zašto saveznici bombarduju Podgoricu. Prema jednoj, koja je po svoj prilici tačna, saveznički piloti pošto bi preletjeli Jadransko more i kada bi nadlijetali Podgoricu bacali su nekontrolisano dio smrtonosnog tereta pod izgovorom da su ih napali njemački avioni ili da imaju tehnički kvar na svojim letilicama. Ovo tim prije što su Podgorica i njemački garnizon u njoj tretirani kao operativno strategijski ciljevi. Ovakvim postupkom piloti su se oslobađali velikog tereta, što im je omogućavalo bolji manevar, dostizanje veće visine i povećanje sigurnosti od protivavionske artiljerije i njemačke lovačke avijacije. Od brojnih bombardovanja grad je bio najvećim dijelom razrušen. Međutim, sve bombe bačene na grad nijesu eksplodirale. Od maja 1973. godine, sa još nekoliko stručnih lica, učestvovao sam u demontiranju takvih bombi, koje su predstavljale latentnu opasnost za građane. Dok je kopao temelje za stambenu zgradu u Ulici Novaka Miloševa, bagerista je čeličnom kašikom zagrabio avionsku bombu za stabilizator. Imao je veliku sreću, jer da ju je zagrabio na dijelu gdje se nalazio upaljač-katastrofa bi bila neminovna. U to smo se uvjerili kada smo demontirali upaljač, koji je bio dobro podmazan i zaštićen specijalnom zelenom tovatnom masti, koja je izgledala kao da je tog istog dana stavljena na upaljač. ta veoma teška bomba pala je na meku zemlju i nije eksplodirala. Pronađena je na dubini od oko 180 cm. Iste godine, na "Nemanjinom gradu" izvadili smo i demontirali četiri avionske bombe od po 250 kilograma, koje su bile međusobno povezane lancima, vjerovatno namijenjene rušenju mosta na Morači. Na ovoj lokaciji, pored avionskih bombi, nalazile su se velike artiljerske granate i više stotina ručnih bombi. Učestvovao sam još na nekoliko mjesta na neutralisanju avionskih bombi u gradu i okolini: kod kuća Rogošića, na prostoru u blizini fudbalskog igrališta "Zabjelo", na terenu gdje se nalazi Autobuska stanica... O ovim i drugim demontiranjima bombi nije vođena evidencija, pa ne mogu sa sigurnošću da tvrdim u koliko sam sve slučajeva učestvovao i koliko smo ih uništili. Nijesmo demontirali samo avio-bombe nego i oko 10.000 granata i ručnih bombi, granata od bacača, topova i drugih eksplozivnih naprava. Čitav ovaj veoma opasan posao radili smo dobrovoljno, bez ikakve nadoknade ili nagrade. Poznati pirotehničar Abid Ćapo dolazio je iz Tivta i za posao koji je obavljao uzimao je samo dnevnicu i nadoknadu za autobusku kartu. Bilo je to vrijeme velikog altruizma i odanosti svojoj zemlji. ... Kada danas razmišljam o savezničkom bombardovanju Podgorice neodoljivo mi se nameće pitanje - kome je i zašto trebalo to krvničko, bespoštedno, nekontrolisano i, sa vojničkog gledišta, do kraja neekonomično ubijanje grada i njegovih civila?!
Tivat, 1. IX 1993. Dragor Radunović, potpukovnik u penziji
***
Od završetka Drugog svetskog rata pa do današnjih dana u Podgorici i njenoj bližoj okolini pronađeno je na stotine neeksplodiranih avionskih bombi. Prilikom kopanja temelja za stambene i druge objekte i u samom centru grada pronađen je veliki broj avio-bombi, najčešće sa ispravnim upaljačima. Na transportovanju i uništavanju radili su stručnjaci Odjeljenja narodne odbrane pod rukovodstvom potpukovnika Dragora Radunovića. Bombe su bile najčešće velike, težine 1000 do 2000 kg. Pronalažene su obično na dubini od 2 metra. Crna Gora je "zasejana" eksplozivnim sredstvima iz rata. Od 1.154 građanske žrtve, koliko ih je evidentirano u Crnoj Gori, 578 ih je stradalo od zaostalog ratnog materijala.
("Novosti", 7. jun 1973.)

Padovi savezničkih aviona

Prvi pad savezničkog aviona na prostoru Crne Gore bio je početkom oktobra 1943. poslije borbe u vazduhu iznad Podgorice, u kojoj su njemački avioni - lovci oborili jedan saveznički izviđački avion, koji je pao na širem prostoru sela Bijelo Polje u Zeti. Posada oborenog aviona je poginula.
U noći 4/5. februara 1944. godine britanski avioni bacali su padobranima partizanima ratni materijal. Jedan od tih aviona udario je u brdo iznad sela Bjeloši. Šest članova posade je poginulo, a jednog teško ranjenog četnici su predali Njemcima na Cetinju.
Početkom 1944. manji saveznički avion sa posadom srušio se na prostoru sela Jabukov Do, u blizini kolskog puta Virpazar-Rijeka Crnojevića, između sela Kruševica i Komarno. Petog maja 1944. Njemci su zarobili četiri engleska i dva italijanska člana posade, koji su iskočili padobranima, bez obaranja aviona, na prostoru Podgorice. Pretpostavlja se da je bio u pitanju kvar na letjelici.

Nesigurno nebo

Sedmog maja iste godine na granici sela Grlić i Ćurilac (Danilovgrad) pao je saveznički avion - bombarder i usmrtio pet djevojčica. Svih osam članova posade se spasilo. Lokalna žandarmerija ih je zarobila i predala Njemcima.
Četvrtog maja 1944. godine italijanski saveznički avion tipa „liberator” srušio se u more kod Bara. Negdje u isto vrijeme pao je jedan saveznički avion kod Dragove Luke (Nikšić), još jedan u selu Štitari, opština Poljska (Mojkovac). Samo nekoliko članova posade ovog aviona uspjelo je da se spasi. A 14. maja 1944. u žestokoj vazdušnoj borbi na prostoriji Kolašin - Jadransko more Njemci su izgubili četiri, a Italijani pet aviona sa posadom.
Na prostoru Pipera, u blizini Pričelja, sunovratio se saveznički avion. Nije poznata sudbina članova posade. Djelovi ovog aviona bili su „rastureni” na širem prostoru Pipera, jer se, prema svjedočenju očevidaca, raspadao u letu. Na prostoru sela Bokovo-Kosijerovo (opština Cetinje) srušio se 28. jula 1944. saveznički avion. Svi članovi posade (njih osam) su spaseni.

U znak zahvalnosti

Dana 29. jula 1944. osam američkih vazduhopolovaca, čiji je avion bio pogođen nad Rumunijom, spustilo se padobranima na sjeverozapadnom dijelu Lješanske nahije u selu Štitari. Posadu su prihvatili četnici Lješanskog jurišnog bataljona. Na terenu Njeguša 26. avgusta 1944. sunovratio se saveznički avion. Nije poznata sudbina posade.
U Lješanskoj nahiji (30. avgusta 1944.) srušio se britanski avion „B-24”. Poginulo je šest članova posade, a kapetan je preživio. Početkom septembra 1944. na prostoru planine Pive (mjesto zvano Kapavica) srušio se saveznički avion iz koga su prethodno iskočila padobranima jedanaestorica članova posade.
Poslije srećnog prizemljenja sreli su se sa tamošnjim seljakom Maksimom Vojvodićem, koji je dugo godina živio i radio u SAD i solidno je znao engleski jezik. Pošto im je objasnio da se nalaze na slobodnoj partizanskoj teritoriji, odveo ih je svojoj kući i potom u Komandu mjesta. U znak zahvalnosti, članovi posade su mu poklonili ručni sat.

--------------------------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

Za nezaborav Osvanuo je lijep i sunčan dan. U tom teškom ratnom vremenu, punom patnji i stradanja, lijep proljećni dan je uticao da se makar za kratko popravi raspoloženje, ako ništa drugo da se ja kao desetogodišnjak poigram sa svojim vršnjacima i svojom dvije godine mlađom sestrom Dragicom. Bila je nedjelja, 7. maj 1944. godine, dan i datum se duboko urezao u moje sjećanje po tragediji koja se desila tog poslijepodneva. Te nedjelje moji roditelji su pozvali naše kumove iz Danilovgrada na ručak. Sjećam se da je moja, sad i pokojna, majka Marija spremila, između ostalog, i kolače čemu smo se najviše obradovali ja i moja sestra Dragica. Poslije ručka Dragica, ja i sin očevih kumova Vasko otišli smo do obližnjeg prirodnog skloništa zvanog Potok, koje se nalazi na granici sela Grlić i Ćurilac. Kao i prethodnih dana, saveznički avioni su u velikom broju prelijetali iznad našeg mjesta (Grlić). Izjutra su letjeli iz pravca zapada ka sjeveru, a poslijepodne se vraćali istim koridorom (s-z), tako da smo se već pomalo i navikli na ogromnu buku koju su stvarali. Moja sestra Dragica se odvojila od mene i pošla kod svojih drugarica da se igraju „pet-kamenja”. Sa njom su bile dvije sestre Ivović (kćerke direktora Niže gimnazije u Danilovgradu), kćerka Ilije Drašković Marija i kćerka Janka Ljumovića Rosanda, sve četiri iz Danilovgrada. Ja sam sa nekoliko godina starijim od mene kumom Vaskom bio udaljen od njih nekih dvadesetak metara i kroz Vaskov dvogled znatiželjno posmatrao avione, naizmjenično sa kumom. Kroz prirodno sklonšte obraslo visokim drvećem proticao je središnjim dijelom potok koji je vodio niže prema rijeci Zeti. U tom skrovitom dijelu oko potoka nalazilo se mnogo naroda, uglavnom iz sela Grlića i Danilovgrada. Svi su se oni preko dana sklanjali od mogućeg bombardovanja. Sa malog proplanka pri kraju šume posmatrao sam dvogledom let jednog aviona-bombardera koji se izdvojio iz eskadrile i počeo da kruži iznad našeg skloništa. Avion je više puta napravio krug iznad skloništa, što je izazvalo strah kod nas zbog mogućnosti da nas napadne. U tim trenucima nijesmo znali da je avion oštećen i da nije u mogućnosti da stigne do svoje baze u Italiji. Čekajući da mi se pojavi na vidiku dvogleda, ja sam mogao da ga vidim samo na jednom dijelu neba, odjednom iza mojih leđa se čuo strahoviti prasak i lomljava velikog drveća. Kad sam se okrenuo vidio sam da je avion pao na nekih 15 do 20 metara od mene i da se zapalio stvarajući plamenu kuglu. Nastala je velika panika i strah kod svih prisutnih koji su počeli da bježe na sve strane. Čula se kuknjava i jauci žena, a jednom srednjovječnom čovjeku gorjela je kosa na glavi i odjeća, pa je potražio spas u obližnjem potoku skačući u vodu. Ja sam bio zapanjen prizorom i počeo da bježim što dalje od mjesta nesreće ne znajući da je moju sestru Dragicu zadesila strašna smrt ispod ogromnog aviona. Neposredno poslije pada aviona pojavili su se saveznički avioni - lovci, koji su ionako tešku situaciju još više pogoršali. Tek naveče smo bili sigurni, poslije priča starijih očevidaca nesreće, da je poginula moja sestra Dragica i njene četiri drugarice. Njemci su ubrzo došli i blokirali mjesto nesreće, pa smo tek treći dan bili u prilici da prikupimo posmrtne ostatke nastradalih djevojčica. Od svih njih praktično nije ostalo ništa, sem šaka kostiju i dio štofanog bordo mantila moje sestre sa jednim dugmetom. Pred našom kućom u Grliću su žaljene a sahranjene u Danilovgradu, pred crkvom svete Petke, gdje im je poslije rata napravljeno spomen - obilježje.
U Grliću, 1. marta 2003.
Dragoljub J. Pavličić (1934)

Spašavanje posada

Krajem ljeta 1944. srušila su se dva saveznička aviona na terenu Pljevalja u kratkom vremenskom razmaku. Jedan je pao kod sela Selac, nadomak kanjona Tare, pošto je prethodno iznad Maočke kotline istresao dvije velike bombe.
Posada je spasena i predata partizanima, a drugi se srušio u šumu između sela Vukovo Brdo i Obarde (mjesto zvano Strumećica). Posada je takođe spasena.
Njemački lovci su presreli (potkraj ljeta 1944) jedan saveznički avion -bombarder, koji je zaostao iza svoje eskadrile i prisilile ga da sleti na aerodrom u Podgorici. Istog dana doletjeli su saveznički avioni i snažnom vatrom iz vazduha zapalili avion - koji su Njemci prethodno primorali da aterira i zarobili posadu.

Potjera za pilotima

Nad Podgoricom je 25. oktobra 1944. oboren jedan saveznički avion, koji se srušio na priobalni prostor Skadarskog jezera. Pilot je uspio da se spasi padobranom. Prihvatio ga je neki mještanin i spasio od njemačke potjere.
Kod Bistrice (Bijelo Polje) srušio se saveznički avion (krajem okotbra 1944). Sedam članova posade prihvatili su partizani, a jednog su zarobili Njemci.
Jedanaestog novembra 1944. u pokušaju napada na Risan, zbog velikog nevremena i guste magle stradala su dva saveznička aviona - jedan s pilotom i drugi čiji je pilot uspio da se spasi.
Prilikom bombardovanja Risna (12. novembra) njemačka protivavionska artiljerija oborila je jedan saveznički avion.
Kod sela Grlića (Danilovgrad) 24. novembra 1944. njemačka protivavionska odbrana oborila je jedan ”hurrican”, koji se srušio na prostoru Garča. Četiri dana kasnije (28.11.) protivavionskom vatrom njemačkog 181. pješadijskog puka oboren je kod Danilovgrada jedan lovački bombarder.

S padobranima u more

Tridesetog novembra 1944. na širem prostoru Bioča (Podgorica) njemačka protivavionska artiljerija oborila je tri lovačka aviona.
Njemačka protivavionska odbrana topovima od 3,7 i 2 cm oborila je kod Mojkovca 27. decembra 1944. dva lovca.
I na povratku sa bombardovanja Beča 6. februara 1945. godine američki bombarder, tipa ”liberator” usljed kvara na motorima, pao je u more u zalivu Boke Kotorske kod Krtola.
Svih devet članova posade blagovremeno su iskočili padobranima i tako se spasili. U pomoć su im pritekli članovi posade Mineresko-torpedne stanice u Kumboru.

Protesti iz Hrvatske

Poslije brojnih bombardovanja balkanskog prostora i velikog stradanja civilnog stanovništva i imovine uslijedila su mnoga reagovanja kod saveznika. Protestovali su istaknuti pojedinci, organizacije, institucije, udruženja, domaća i inostrana štampa.
U raspoloživoj dokumentaciji nailazimo na prve javne proteste krajem 1943. godine.
Saveznička bombardovanja jugoslovenskog prostora počela su poslije kapitulacije Italije, naročito od početka oktobra 1943. U početku su bila selektivna, manjeg intenziteta i uglavnom na ciljeve duž jadranske obale, radi ometanja i uništenja njemačkog saobraćaja i pothranjivanja uvjerenja o pripremi savezničkog iskrcavanja na Balkan.
Bombardovanje je imalo i značajno psihološko djejstvo, jer je tretirano kao moralna podrška partizanskim jedinicama koje su preduzimale borbene akcije protiv okupatora u zaleđu dalmatinskih gradova.
Prema istraživanjima Dragoljuba R. Živojinovića (Vatikan, Katolička crkva i jugoslovenska vlast 1941-1958), prvi protest uputio je splitski biskup dr Kvirin Bonefačić. Žalio se vatikanskom državnom sekretaru, kardinalu Maljoneu da su od oktobra 1943. američki avioni svakodnevno bombardovali Split i okolinu i da su u napadima 2. i 3. decembra bombe oštetile biskupski dvor i samostanske škole; 5. decembra oštetili su Kaštel Lukšić i Kaštel Šućurac; 3. januara 1944. pogođen je biskupski dvor i oštećeno nekoliko crkava i samostana. Navode se i štete u Omišu, Makarskoj, Metkoviću, Šibeniku i Dubrovniku.
Ovo bombardovanje je okarakterisano kao „varvarsko”. O ovom protestu biskupa Bonefačića kardinal Maljone je obavijestio Harolda Titmana, američkog specijalnog izaslanika kod Svete stolice, a ovaj komandanta savezničkih snaga u Sredozemlju Dvajta Ajzenhauera.
Na bombardovanje Splita i Šibenika u januaru 1944. reagovali su dr Juraj Krnjević i Juraj Šutej, hrvatski ministri u izbjegličkoj vladi, koji su „igrali na britansku kartu”, direktnim protestom kod vrhovnog komandanta savezničkih snaga na Sredozemlju, britanskog generala Vilsona Henrija Mejtlenda. General Vilson nije odgovorio na ovaj protest.
Pojedinačni protesti i pisma Hrvatskog katoličkog episkopata tokom 1943. i 1944. godine Vatikanu, Savezničkoj komandi za Sredozemlje, predsjedniku Ruzveltu, premijeru Čerčilu da se prekine bombardovanje hrvatskih gradova i uništavanje italijanskih gradova, posebno Vatikana i Rima, bili su dio politike Sv. stolice i pape Pija XII u cilju pridobijanja savezničke naklonosti u uslovima kada je ishod rata bio sve izvjesniji.
Na ovaj način, kako ističe dr D. Živojinović, činjeni su napori da se „savezničkim predstavnicima u Rimu saopšti želja za otpočinjanje pregovora i tako izmeni nezavidni položaj u kome su se nalazili NDH, njeni vođe, Katolička crkva i njen narod”.

--------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

OSOBNI TELEGRAM MINISTRA PREDSJEDNIKA, SERIJSKI BROJ T. 1533/4. 1. KOLOVOZA, SPECIJALAN, NENUMERIRAN, STROGO OSOBNO MINISTRU PREDSJEDNIKU OD MACLEANA T.O.O. 011445 1.
Jučer sam posjetio Tita na Visu da mu predam poruku generala Njilsona koja se tiče Vašega dolaska. Nisam ga bio vidio od 12. srpnja i iskoristio sam tu priliku da kod njega protestiram u pogledu njegova nepromišljenog ponašanja. Isprva mu je bilo izvanredno neugodno, ali nije pokušavao sakriti svoje oduševljenje kad je saznao da će se sastati s Vama. Rekao je da će imati mnogo toga razgovarati s vama. Dogovorili smo se da će sa mnom letjeti u Casertu 6. kolovoza, ostavljajući tako vremena za vojne razgovore i posjet generalu Aledzanderu prije vašeg dolaska. 2. Kad je shvatio da je razdoblje nemilosti prošlo, Tito je postao izvanredno susretljiv. Osvrnuo se na tok vojnih pojačanja iz političkih događaja od našeg poslednjeg susreta i izrazio svoje zadovoljstvo situacijom općenito. Naročito se pohvalno izrazio o savezničkoj zračnoj pomoći koju je primio. Nijemci su, rekao je, pretrpjeli teške gubitke u nedavnim borbama u Crnoj Gori i Srbiji i nisu uspjeli postići svoje ciljeve. Osim toga, partizani su sada u položaju da poduzimaju velike ofenzivne operacije protiv željezničke pruge Beograd-Solun. Čak je bilo znakova da se Nijemci konačno spremaju da se povuku s Balkana. Prva faza povlačenja sastojala bi se od zamjenjivanja njemačkih trupa lokalnim kvislinzima i Bugarima. Na moje pitanje da li misli da bi Nijemci, ako se povuku, mogli držati liniju Sava-Drava, odgovorio je da misli da bi se to u praksi pokazalo nemogućim. 3. Što se tiče politike, rekao je, da su nakon početnog perioda dvojbe i sumnje njegovi sljedbenici shvatili prednost njegova sporazuma s doktorom Šubašićem i on ne predviđa daljnjih teškoća u tom pogledu. Rekao je da je u kontaktu s drom Šubašićem i nada se da će mu se uskoro još javiti. On misli da bi bila prednost kad bi oni imali direktan kontakt putem radija. 4. Nastavili smo s diskusijom dnevnog reda za predstojeće razgovore. Osim predmeta koje je predložio general Wilson, on je rekao da se nada da će imati mogućnosti da s Vrhovnim komandantom za Sredozemlje diskutira o budućnosti jugoslavenske ratne mornarice. On se o tom predmetu već sporazumio s drom Šubašićem i bio je potpuno pripravan da dozvoli da se kombinirane jugoslavenske pomorske snage stave pod savezničku operativnu kontrolu. On bi također volio diskutirati o mogućnosti savezničkog iskrcavanja u Istri što bi, po njegovu uvjerenju, znatno doprinijelo skraćenju rata. 5. Kad smo došli do kraja našeg razgovora i do dna boce slatkog lokalnog vina, naši su odnosi bili srdačni kao uvijek. 6. O navedenom sam osobno informirao generala Wilsona.
TITO - ČERČIL, STROGO TAJNO, 255-256.

Dva nadbiskupska pisma

Mostarski biskup dr Petar Čula, u pismu apostolskom legatu Markoneu, žali se na teško razaranje „hrvatskog grada” Mostara (14. januara 1944) od savezničkog bombardovanja u kome je poginuo veliki broj civilnih lica, razoreni i uništeni stambeni i drugi objekti, kao i crkve.
Biskup je tražio od papskog legata da o stradanju Mostara obavijesti papu, s molbom da se zauzme kod vojnih vlasti da se prekine bombardovanje. I zadarski biskup Pjetro Munzani obavijestio je kardinala Maljonea da je od decembra 1943. do marta 1944. godine Zadar bombardovan 24 puta i da su pored civilnih objekata srušeni i oštećeni i mnogi sakralni.

Stepinac protestvuje

Najzad, reagovao je i zagrebački nadbiskup dr Alojzije Stepinac na bombardovanje predgrađa Zagreba 22. februara 1944. godine.
Kako navodi dr Živojinović, Stepinac je preko svog sekretara dr Stjepana Lackovića uputio dva pisma. Jedno kardinalu Maljoneu, 4. marta, i drugo britanskom ambasadoru kod Sv. stolice u Vatikanu, ser D’Arcu Godolphin Osbornu, koje mu je lično uručio dr Stjepan Lacković.
U opširnom pismu na francuskom jeziku zagrebački nadbiskup Stepinac saopštava težak položaj u kome se nalazi hrvatski narod, ističući „da nijedan narod tokom ovog rata nije toliko svirepo tučen kao nesretni hrvatski narod”.
„Pod nadzorom i po volji nekih velikih sila u zemlji se bore svi protiv svih. Prvo su bila pretvorena u prah sela, a potom i uništeni gradovi, dobrim dijelom od njemačkih aviona, ali najviše razornom akcijom savezničke avijacije. Izgleda kao da se čitav svijet zavjerio protiv malog naroda, koji nije imao ni snage ni mogućnosti da se suprotstavi onima koji uništavaju živote i imovinu.”
U pismu se apostrofira da su Hrvati tokom vjekova bili „posljednja brana protiv azijske invazije Evrope” i da će ih bombardovanje na kraju odvesti u ekstremnost i pomaganje destruktivnih snaga. Zato moli da se ne razara bez prijeke potrebe, „kako ne bismo trpjeli od onih od kojih u najmanju ruku očekujemo razumijevanje”.

Upotreba protesta

Poslije bombardovanja Nikšića 7. i 8. aprila 1944. godine u protestu „Crnogorskog vjesnika” od 11. aprila savezničko bombardovanje se tretira kao anglo-saksonski akt rušenja naših gradova, akt terorizma i nemoralni čin bivšeg saveznika.
Pri tome protest se koristi za obračun sa NOP-om i Josipom Brozom Titom na čelu:
„London priznaje - pa kako izgleda- čak naglašava da je bombardovanje Nikšića izvršeno po volji ’maršala’ Tita od strane britanskog vazduhoplovstva, čime sa jedne strane želi da prikaže taj događaj unutrašnjom stvari Crne Gore perući pri tome ruke poput Pontija Pilata, dok sa druge strane i nehotice priznaje pred cijelim svijetom da se Engleska danas sa svim svojim vojnim snagama i sa svojom politikom nalazi u službi Staljina i njegovih slavljenika”.

--------------------------------------------------------------------------------

DOKUMENTI I SVJEDOCANSTVA

Kako je Crna Gora dočekala Engleze

Od samoga vremena nesrećne italijanske kapitulacije, kada su naši fantasti u svojoj neobuzdanoj mašti već bili sagledali jarbole engleskih i amerikanskih brodova, gdje se primiču kotorskoj i barskoj luci, do današnjeg dana, čitavih sedam mjeseci docnije, imali su oni bezbroj prilika da se uvjere u dubini jaza, koji odvaja ružičaste perspektive, kakvima saveznička propaganda izobilno zavarava naše jadne Don-Kihote od crne i tragične anglosaske stvarnosti. Nijesmo dočekali Tomije sa pustom hranom i šterlinzima, pravim engleskim štofovima, čiji je dolazak prije sedam mjeseci tako neposredno blizak i siguran izgledao, da je u našoj čaršiji strmoglavo pala cijena manjevrijednih tekstilnih artikala dotadašnjeg okupatora; nijesmo dočekali ništa od mnogih obećanja perfidnog Albiona, i pomrli bismo do sada od gladi i utonuli u sopstvenoj bratski međusobno prolivenoj krvi, da viši vojni razlozi Njemačkog Rajha srećom nijesu uslovili ulazak njegovih trupa u našu kršnu zemlju. Pa ipak ne možemo reći da su nas naši nekadašnji saveznici sa one strane La Manša zaboravili. Ne štede oni ni savjete ni djela, da bi nas ubijedili u svoju dobronamjernost prema nama. A najmanje pri tome štede nas same. Njihovi spikeri, nakon što je Kralj Petar kao neposlušan dečko ostavljen da u kairskom budzaku kleči na kukuruzu, ne prestaju uvjeravati naš narod da mu je jedini spas u tome, da mirno i disciplinirano sam podmetne vrat krvavom srpu Staljinovog vrhovnog dzelata za Balkan Tita, a njihovi bombarderi izobilno doprinose na našem tlu narodnom oslobođenju, ako ne od čega drugog, a ono sigurno od predrasuda, koje su još donedavna vladale u odnosu prema iskrenosti britanskog prijateljstva. G. Čerčil, koji je u veliku sovjetsku enciklopediju u relativno nedavnoj prošlosti bio uveden pod oznakom “sovjetski neprijatelj broj 1” i koji, sa svom svojom poznatom impulzivnošću nije štedio mračne i krvave boje u karakterisanju boljševizma, uvjerio se nekim do sada neviđenim čudom, u času kada je dotjerao Britanski imperij do same ivice propasti, u veličanstvenost i naprednost Staljinovog sistema, prisilivši starog, debelog i kapitalističkim tradicijama skroz prožetog Džona Bula, da pred tim novovjekim bičem čovječanstva sa strahopoštovanjem skine svoj polucilindar. I sada gordi Britanac ne trpi da vidi nikoga oko sebe, ko se usuđuje da javno deklariše neslaganje sa tim njegovim novopečenim mišljenjem i stavom, suprostavljajući marksističkom paganstvu beskompromisni nacionalizam, koji ga radi očuvanja najsvetijih narodnih tradicija i ideala neumitno goni na svestranu saradnju sa Njemačkim Rajhom. A najmanje može Čerčil ovakvu svojeglavost oprostiti malim narodićima, tako reći “sitneži”, za koju je britanski premijer uvijek gajio samo dobru dozu opšte-velikobritanskog imperijalnog prezrenja. I zato možemo često vidjeti gdje iznad naših puteva krstare velike čelične ptice, sijući iz vatrenih ždrijela smrt među mirnim prolaznicima i putnicima, ne štedeći ni žene ni djecu, ni starce ni bogalje. Samo zato što je karakter našeg naroda jači od britanskog, što smo postojaniji u svojim osjećajima i što se ne povijamo tako lako kao naši vajni “saveznici”, osuta je na nas vatra, smrt i propast samo zato su morali dati svoje živote nevini seljaci na podgoričkoj pijaci, putnici kod Bara, piljarice kod Budve, Bokelji i Crnogorci. Ti saveznički zločini, koji se po svojoj nemoralnosti mogu u istoriji usporediti jedino sa terorističkim aktima, koji su isti počinioci izvršili prema svim svojim drugim bivšim ratnim saveznicima od reda, krunisani su prošle subote gangsterskim napadom na tvrđavu crnogorskog nacionalizma Nikšić, na taj bedem čiste rodoljubive misli, o koji već skoro tri godine komunistička neman zub svoj zaman krši.

Protesti i propaganda

Danilo Salatić, vođa četničkih jedinica u Hercegovini, u depeši Vrhovnom štabu Draže Mihailovića, pored ostalog, protestuje:
„Vest Londona da je na zahtev Titov bombardovan Nikšić izazvala veliko negodovanje... Molim da se ovo spreči i dostavi savezničkoj komandi, da ne veruje komunističkim lažima i bombarduju naše gradove, u koliko se ne uspe imaćemo katastrofalne posledice”, jer se u Nikšiću ne nalazi nikakav arsenal „osim 300 Nemaca” i da narod donosi zaključak - „što Pavelić sa Nemcima nije uspeo da uništi srpski živalj to će dokusuriti Tito sa Englezima”.

Apel predsjednika opštine

U apelu predsjednika opštine grada Nikšića, upućenog radiogramom Crvenom krstu u Ženevi, 11. aprila 1944. stoji: „Javljam čitavom svijetu iz bombardovanog Nikšića i u ime čitavog građanstva, da su saveznici dana 7. i 8. aprila ove godine napali naš mirni i otvoreni grad”; pod njegovim ruševinama „pronašlo se ranjenih i mrtvih oko 500 ljudi, žena i djece; ostalo građanstvo je ostalo bez krova nad glavom i prepušteno je svojoj sudbini”.
Apel se završava pozivom Englezima, Amerikancima i Sovjetima da „sami bace pogled na svoja gnusna djela, koja su počinili u nevinom i nezaštićenom gradu Nikšiću! Rat će se nekad završiti, a ruševine i grobovi će ostati kao vječiti dokaz i uspomene njihovog zlikovačkog rada i njihove takozvane kulture”.
Nacionalisti u Crnoj Gori koriste proteste i novonastalo stanje za svoju propagandu: „Gornji radiogram vam jasno pokazuje kakvoj ‘pomoći’ se možete nadati od Amerikanaca, Engleza i Boljševika, ali što je još žalosnije, ovaj grozni napad je izvršen po želji ‘maršala’ Tita Josipa Broza, kao što je to javio Radio London.
Zato nemojte se dalje boriti za zlikovce i narodne izdajnike, već se pridružite nacionalistima.
Stupite u redove onih koji se bore za pravo i slobodu svoje otadžbine. Ko može da izbjegne iz partizanskih redova, biće kod nas dobro primljen”.
Protest i iz Albanije
I Albanija protestuje protiv anglo-saksonskog bombardovanja Nikšića: „Bombardovali su ga engleski avijatičari bombama najvećeg kalibra na Veliki Petak i Veliku Subotu, kada su ‘pobožni’ Englezi u svojim hramovima u pobožnim mislima žalili stradanja raspetoga Hrista!”
Nedićeva vlada protestuje zbog bombardovanja Niša na Veliki petak 1944. godine. Ističe se u protestu da je ovo najbeskrupulozniji od svih terorističkih napada koji su dosad izvršeni na ovaj mučenički srpski grad.
Uništen je centar grada u kome nema ni jednog vojnog objekta, kao i čitavo područje „Crvenog krsta, a niško groblje je potpuno ispreturano, što pokazuje da su bombe bacane bezobzirno samo u cilju terorisanja srpskog mirnog stanovništva, bez veze sa ma kakvim vojnim i privrednim ciljevima”.

--------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

Kada je Albion imao interesa da baci naš narod u krvavi vrtlog rata, svjestan da će ga ta pustolovina stajati najvećih žrtava, koje jedan narod može dati - slobode i samostalnosti, onda je on znao da svojim kobnim prstima zaigra na svakoj žici našeg nacionalizma. A kada ga je njegova problematična dalekovidost gurnula u naručja crvenog Kremlja, postao je naš nacionalizam odjednom štetnim, izdajničkim, petokolonaškim, a rodoljubi nam se pretvoriše u izdajice iz jedinog razloga što nijesu našli za potrebno da radi britanskih i sovjetskih interesa sada dobrovoljno žrtvuju ove jadne ostatke koji su od naše velike i napredne države po cijenu teških muka bili spašeni.
Čerčil je zagazio u igru Kominterne, stavivši se time danas u položaj “neprijatelja nacionalizma br. 1”. U časovima, kada eksponenti politike internacionalizma opsađuju naš nacionalni bedem Nikšić, logično je da se tu morao naći i London da sa dvije hiljade tona bombi podijeli Nikšićanima lekciju o potrebi samarićanskog samoubistva radi interesa samozvanih saveznika. Besramnost ovog posljednjeg britanskog zločina na neiscrpno dugom spisku kriminalnih prestupa Albiona prema našem narodu, pojačava se samo zvaničnim komunikeom, koji je tim povodom objavljen preko londonskog mikrofona. London priznaje, pa - kako izgleda - čak naglašava da je bombardovanje Nikšića izvršeno po volji “maršala” Tita od strane britanskog vazduhoplovstva, čime sa jedne strane želi da prikaže taj događaj unutrašnjom stvari Crne Gore, perući pri tome svoje ruke poput Poncija Pilata, dok sa druge strane i nehotice priznaje pred cijelim svijetom da se Engleska danas sa svim svojim vojnim snagama i sa svojom politikom potpuno nalazi u službi Staljina i njegovih slavljenika. Nikšić je - prema riječima istog komunikea - bombardovan zato što pretstavlja značajno uporište njemačkih trupa u Crnoj Gori, te se pojavila potreba da se akcijom iz vazduha unište njegovi vojni objekti. A već sljedećom rečenicom saopštava se da je akcija protiv Nikšića u tolikoj mjeri uspjela, da je porušeno preko jedne polovine svih nikšićskih zgrada. Stranci, koji ne poznaju Nikšić, mogli bi ga prema tome zamisliti kao neku moćnu njemačku tvrđavu, čije su zgrade, sve od armiranog betona, pretvorene u nesavladiva odbrambena postrojenja, u neku vrstu “nikšićkog bedema”, koji je trebalo uništiti u interesu uspješnog razvoja operacija na tom savezničkom frontu. Međutim, znamo u stvari da se tu radilo o jednoj varošici, sličnoj svim drugima u Crnoj Gori, čija su Bog te pita kada sagrađeni kućarci morali da se poruše već i od samog pritiska vazduha od bačenih bombi, o jednoj varošici, protiv koje se okrenuo bijes engleskih vlastodržaca i komunista, njihovih pravih gospodara, jedino zbog toga što je ona uvijek ostala na svojoj nacionalnoj visini, spremna da prsima svojih sinova brani rodnu grudu od nasrtaja tuđinskih agenata i domaćih izdajica. Engleske bombe bile su prema tome namijenjene tim našim rodoljubima i nikome drugome, a preko njih cijelom našem narodu. Naš narod će znati da to pravilno ocijeni, i neka se saveznici ne čude, ako će on u odgovor na takvo postupanje sa njihove strane, koje se ne da ni sa kojim izrazom moralnog kodeksa okvalifikovati, samo još više produbiti svoju iskrenu saradnju sa oružanim snagama Njemačkog Rajha, koje mu nijesu obećavale koliko Englezi, ali su zato svako svoje obećanje do sada i održale, i koje su, i ako smo u ovaj rat ušli kao neprijatelji, dokazale da im interesi našega kraja i življa više leže pri srcu, nego li našim dičnim saveznicima, koji su nas sto puta do sada upropastili, da bi svu svoju izdaju i podlost prema nama na kraju krunisali varvarskim klanjem ostataka našeg izdesetkovanog naroda.
Nikšić će i od rođenja slijepima otvoriti oči!
dr. G. M.
„Crnogorski vjesnik”, broj 35, 11. aprila 1944.

Memorandum Forin ofisu

Nadalje se apeluje na anglofile u Srbiji, na izbjegličku vladu: „Čujete li ovaj novi vrisak nesrećnih srpskih majki i žena, koji se prolama uoči najvećeg hrišćanskog praznika, mučeničkog Niša? Da li do vaših otupelih bubnih opni i još okorelih srca dopire samrtni krik ovih nesrećnih Srba koji su krivi prvo za to što su Srbi, te ih je i zbog toga Tito, čija naređenja i Čerčil i Ruzvelt ponizno izvršavaju, osudio na smrt?
... Emigrantski ministri, poslanici, generali, koji još srpsku kožu nosite i koji se još srpskog imena niste odrekli, da li će vam vrisak niške siročadi, raznošene i pržene plamenom bombi vaših zaštitnika i naredbodavaca, potresti ma i za trenutak dušu i ma i za časak probuditi savest čoveka u vašim praznim srcima?
Po već ko zna koji put izdani, prepušteni uništenju i klanju od strane crvenih kojima London, Moskva i Vašington pljeskaju i bodre ih, Srbi su sada podvrgnuti direktnom ubijanju u masama i od onih koje su nazivali njihovim „velikim saveznicima” i uz to borcima za bolji i pravičniji poredak u svetu”.

Protest Jugoslovenske izbjegličke vlade

Poslije bombardovanja Beograda 16. i 17. aprila 1944, na prvi i drugi dan pravoslavnog Vaskrsa, Jugoslovenska izbjeglička vlada uložila je preko svog ambasadora dr Bogoljuba Jeftića protest Forin ofisu.
Stalni sekretar u Forin ofisu Aleksander Cadogan primio je jugoslovenskog ambasadora 18. aprila, koji mu je predao memorandum Jugoslovenske vlade i izrazio žaljenje zbog savezničkog bombardovanja ciljeva u Jugoslaviji.
U memorandumu se navodi da je saveznička Vrhovna komanda u Kairu u svojim zvaničnim izvještajima saoštila da je u posljednjih nekoliko dana izvršila napade iz vazduha na razne gradove i željezničke pruge u Jugoslaviji.
Među bombardovanim gradovima naročito su teška razaranja i brojne ljudske žrtve imali Beograd, Niš, Leskovac, Banja Luka, Nikšić i drugi.

O komentaru BBC-a

U memorandumu se, takođe, ističe da je BBC u svojim emisijama, uz informacije o samom bombardovanju, dao duži komentar na izjave savezničke Vrhovne komande u Kairu „da je ova akcija bila preduzeta na zahtjev „maršala” Tita, a njen cilj je bio da se slome tačke otpora napadnute od strane partizanskih snaga.
Kao što je rečeno i objašnjeno na BBC-u, svrha ove akcije je bila više političkog nego vojnog karaktera i bila je sračunata da se ojača pokret predvođen „maršalom” Titom.
Jugoslovenska vlada je duboko zabrinuta što se ova bombardovanja prikazuju kao intervencija u korist jedne a protiv druge strane, što na jugoslovenski narod ostavlja utisak da se saveznički miješaju u unutrašnje sporove u zemlji i „aktivno pomažu jedan politički pokret koji je cijelom jugoslovenskom narodu stran i negativan”.

-------------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

JAVNA ZAHVALNOST

Tužnim srcem javljamo braći, prijateljima, kumovima i poznanicima, da su naši: otac, majka, brat i sestre Mitar, Jovana, Nikola (studenti), Kiće i Stane Otašević našli smrt na dan 17. aprila t.g. prilikom bombardovanja Beograda pod ruševinama svoga doma, a nas ostaviše da za njima vječito tugujemo. Ne možemo propustiti a da se ovim putem ne zahvalimo svima onima, koji, prilkom ove strašne naše nesreće, ma na koji način pritekoše i pomogoše vađenju leševa dragih nam pokojnika ispod ruševina, kao i onima koji nam ranjenog brata Špira hitno prenesoše sa mjesta nesreće u bolnicu i ukazaše mu bratsku pažnju za vrijeme njegova liječenja. Vječita hvala braći Njegušima i Dugodoljanima; braći, prijateljima, kumovima i poznanicima iz: Erakovića, Račevića, Kopita, Vrbe, Knež-dola, Žanjeva dola, Mirca, Cetinja, Donjega kraja, Bajica, Dubovika i Ćeklića, koji u onoliko velikom broju dođoše, naše drage izgubljene bratski i prijateljski ožališe prilikom uobičajenog žalovanja u Njegušima na dan 2. jula t.g. i time nam tužno srce unekoliko ublažiše. Hvala svima onima koji nam ma kojim putem saučešće izjaviše. Beograd-Njeguši, 10. jula 1944. god.
Ožalošćeni: Damjan i Špiro M. Otaševići sa ostalom rodbinom

JAVNA BLAGODARNOST

Povodom tragične smrti naših milih i nikad neprežaljenih Ilije, Petra, Milice i Anđe Strugar koji dana 5. maja 1944. godine tragično završiše svoje živote prilikom bombardovanja Podgorice, najtoplije se zahvaljujemo svima onima koji nam ukazaše pomoć pretraživanja leševa. Vječitu blagodarnost dugujemo rođacima, prijateljima, kumovima i poznanicima koji učestvovaše u onolikom velikom broju prilikom uobičajenog pokajanja održanog u kući žalosti na Crnojevića Rijeci. Doživotnu hvalu dugujemo svešteniku g. Dušanu Jankoviću na svesrdnom zauzimanju kao i na čitanju Sv. Jevanđelja u kući nesrećne familije. Neizmjernu blagodarnost dugujemo svima našim prijateljima i poznanicima, koji bilo pismeno i usmeno izjaviše saučešće u ovoj našoj prevelikoj žalosti i bolu. Ožalošćeni: brat Nikica, sestre: Marija, Stane i Zlatana, braća od strica: Blažo, Luka i Milo; sestre od strica: Savica, Marija, Kiće, Stana, Zorka i Milica; strina Ive sa ostalom rodbinom Strugar
„Crnogorski vjesnik”, br. 60, 15. jula 1944.

Beograd to nije zaslužio

Ambasador Jeftić u razgovoru sa sekretarom Cadoganom je obaviješten „da su ova bombardovanja dio opsežne operacije protiv neprijatelja i da je nemoguće reći da će biti obustavljena”, te da su „piloti dobili izričite instrukcije da gađaju isključivo vojne ciljeve i da koliko je to god moguće pokušaju da izbjegnu civilne žrtve”.
Cadogan je, takođe, istakao da se ambasadorov iskaz, kako su neka od ovih bombardovanja izvršena na zahtjev maršala Tita, „ne slaže sa našom akcijom da mi intervenišemo za jednu stranu protiv druge”.
I Draža Mihailović je poslije anglo-američkog bombardovanja Beograda uputio, 21. aprila 1944, depešu predsjedniku Jugoslovenske kraljevske vlade u Kairu u kojoj se ističe da je stanovništvo Beograda podnijelo velike žrtve, da su bombardovane čak i bolnice i sanatorijumi, opštinsko porodilište, zavod za izbjeglu djecu i mnogobrojne privatne zgrade, a da su vojni objekti samo djelimično oštećeni.
Bombe su bacane po svim krajevima grada, a posljedice su teže od njemačkog šestoaprilskog bombardovanja 1941. godine.
„Beograd koji je dao 27. mart, nije zaslužio ovo”, zaključuje D. Mihailović u svojoj depeši.
O bombardovanju Beograda i drugih gradova u Jugoslaviji Milovan Đilas (Revolucionarni rat) piše: „... Mi smo imali obaveštajce u Beogradu koji su nam dostavili detaljne i precizne podatke o kasarnama, magacinima, depoima. Te podatke, ucrtane, dostavili smo Britancima. A saveznička avijacija je ‘tepisima’ prekrila grad koji se bio zaradovao eskadrilama saveznika.
Nijedan vojnički objekat nije bio pogođen, sem što je slučajno stradala i poneka grupa Nemaca. Razaranja ne manja, a očaj čak i dublji no u nemačkom napadu, 6. aprila 1941. godine: tako se pričalo na Visu, tako je i dandanji prigušeno u sećanju Beograđana.
To bombardovanje je izazvalo u nama dvostruko ogorčenje: emotivno - žalili smo grad - mitsko stradalište koje je već Hitler pretvorio u razvalinu i mučilište, politički - sumnjali smo, katkada verovali, da saveznici vrše takva bombardovanja da bi nama, komunistima, otežali posleratnu obnovu i sređivanje.
Tito je pozvao predstavnika britanske misije i izlio na njega ogorčenje i kategoričan zahtev da ubuduće nijedan grad u našoj zemlji ne može biti bombardovan bez našeg pristanka. Tito je i zapretio da će objaviti - da saveznici vrše bombardovanja naselja u kojima nema vojnih ciljeva ili bez obzira na vojne ciljeve...
Saveznici su i kasnije bombardovali neke gradove, ali - u dogovoru s nama i kada je to izgledalo opravdano s vojničkog gledišta. Tako su ostali pošteđeni značajni gradovi, a i industrijski objekti. U mom sećanju je ostalo da su i u Zagrebu bili naznačeni vojni objekti: bezobzirno bombardovanje Beograda i Splita je uštedelo Zagrebu sličnu sudbinu...”

---------------------------------------------------------
DOKUMENTI I SVJEDOČANSTVA

BOMBARDOVANjE BEOGRADA

U toku ovog i prošlog meseca sve su češći bivali znaci za uzbunu, naročito noću. Tada se gasi električna svetlost u celoj varoši. Ukućani silaze u podrum. Ja sam ostajao sam u stanu, sa čudnim osećanjem da se vreme menja i okreće tok događaja. Izlazio sam na terasu i otuda gledao na Savu i zemunski put. Tako sam uradio i u nedelju 16. aprila oko 10 č(asova) pre podne kad je dat znak za uzbunu. Tada je od Čukarice naišlo devet aviona, pa za njima još devet. Bili su metalno beli, u visini valjda 2-3000 metara. Leteli su desnom obalom Save. Oko njih su se rasprskavala zrna protivavionskih topova. Zagledan u visinu nisam ni primetio šta se dešava na stanici. Tek u jednom trenutku ugledao sam kako se jedan vagon propinje kao konj, a oko njega leti zemlja u mlazevima. Dok su avioni leteli prema ušću Save, vagoni su već počeli da gore i puštaju crn, težak dim. Kad sam ponovo pogledao avione u visini video sam da na jednom iz prve grupe poigrava crven plamen. On je leteo i dalje i kad je bio ispod Kalemegdana iskočila su iz njega najpre tri bela padobrana a zatim četvrti. Odmah posle toga avion je počeo da pada u širokom luku. Kada sam vratio pogled ka stanici, sa dva mesta dizao se gust crn(i) dim, sa plamenom pri dnu. Nastala je tišina u kojoj je tek čovek mogao da shvati pravo značenje i svu izuzetnost ovoga što se desilo. Sve je prošlo brzo, lako i bez težine stvarnih događaja, kao prizor sa filma. Padobranci su leteli jedno vreme nad Savom, a onda ih je vetar zaneo dalje na Istok, dok se nisu izgubili u zelenilu Topčiderskog brda. Sa moje terase, na drugom spratu, ispeo sam se na terasu koja se nalazi na krovu kuće, t.j. iznad petog sprata. Pristigli su i nepoznati ljudi sa raznih spratova da posmatraju požar na žel(ezničkoj) stanici, koji je neprestano rastao, ali ne toliko u širinu koliko u visinu. Dok smo tu stajali u onim praznim i radoznalim razgovorima koje vode ljudi sakupljeni ljubopitstvom a ničim nevezani među sobom, začula se pucnjava protivavionske artiljerije i ubrzo zatim potmuli huk u visinama. Na vedrom nebu, u visini od najmanje 5.000 metara ugledao sam crne avione, poređane kao na paradi. Leteli su sve po pet, pod oštrim uglom, kao ždralovi: *** A te grupe od po pet aviona bile su nepravilno raspoređene i nekako vezane među sobom sa po jednim ili sa dva usamljena aviona, tako da su sve zajedno sačinjavale kao neku mrku šaru na modrom ćilimu. Izgledalo mi je da lete vrlo sporo, svečano, i nezadrživo. Ispred njih i između njih rasprskavali su se i širili oblačići potpuno crna dima. I oni su bili slični avionima, tako da su me ometali u brojanju. Brojao sam tri grupe po četrnaest aviona. Tada se začula sa istočne i severne strane varoši tutnjava koja se jasno razlikovala od protivavionske paljbe, kao neko ujednačeno i snažno pucketanje biča, za kojima je odmah dolazilo potmulo rušenje nekih masa. Celu terasu je ovila neka žuta prašina. Ali još pre toga video sam kako preko na zemunskoj železničkoj stanici i oko pruge lete u vis veliki stubovi zemlje i vode. Moji komšije su još pre toga napustili terasu. U jednom trenutku ja sam pošao za njima, ali sam se sa stepeništa vratio, rešen da posmatram do kraja. U tom trenutku naišla je još jedna formacija. Preletela je tačno iznad moje glave uz tutanj i pucnjavu onih topova odbrane. Sa palate Albanije, koja se nalazi svega stotinak metara udaljena od mene, pucao je bez prestanka jedan od onih malih topova, ali uporan kao ljuto pseto. Ova formacija je sve svoje bombe sručila na zemunski aerodrom. Jedan za drugim šikljali su stubovi zemlje put neba. A čim se slegnu vide se iza njih neoštećeni hangari. A zatim je odmah nastupila potpuna tišina. (Takav nagal prelaz nisam nikad čuo u svetu zvukova koji sam do tada poznavao). Prašina oko mene bivala je sve gušća. Tada sam napustio terasu. Ubrzo zatim sirene su dale znak da je uzbuna prošla. Posle podne je bilo sve mirno. Nesigurni i preuveličani širili su se glasovi o štetama koje su nastale od amerikanskih bombi u severnom i severoistočnom delu varoši.

Nasrtaj na nemocne

Vlada generala Milana Nedića uputila je Proglas srpskom narodu povodom uskršnjeg bombardovanja Beograda, koji je u isto vrijeme i protest, jer su saveznici bombardovali „samo bolnice, dječje domove, porodište i mnoge kvartove koji su gusto naseljeni građanstvom”.
To bombardovanje izazvalo je ogorčenje ne samo svih građana Srbije, posebno Beograđana, nego i tajnih simpatizera saveznika.
U svom protestu povodom bombardovanja Beograda, general Milan Nedić saopštio je teške optužbe protiv anglo-američkih napada na srpske gradove nazivajući ih terorističkim.
Na kraju je svoj govor je završio riječima: „Ja protestujem pred čitavim svijetom što su Englezi namjerno porušili onaj naš lijepi Beograd koji je bio nastradao još 6. aprila 1941. godine i to zbog ovih Engleza, koji naš narod varaju evo pune tri godine. Ja se klanjam ovim žrtvama, žrtvama savezničkih gangstera i ponavljam da one neće ostati neosvećene”.

Nema opravdanja

Protestovao je i Ljubomir Vuksanović, predsjednik Crnogorske narodne uprave, povodom bombardovanja nezaštićenih crnogorskih gradova.
On konstatuje da je Crna Gora pokorena, da u crnogorskim gradovima postoje samo manje njemačke posade, bez skladišta ratnog materijala kojim se moglo opravdati bombardovanje.
„Dakle, nijedna opravdana ratna pobuda nije mogla nagnati Engleze da ovako sramotno i bezdušno nasrnu na gladnu, nezaštićenu i izmučenu unutrašnjim neredima Crnu Goru, a naročito ovako neviteški kako u istoriji sa njom nijesu bezdušno postupali ni turski veziri, ni okolne silovite osione paše”.
Stoga Vuksanović u ime Narodne uprave podiže glas protesta protiv anglo-saksonskog zločina koji je izazvao „jednodušno gnušanje svega našeg naroda”.
On upozorava Anglo-Amerikance da će ih ovi zločini ubrojati „u krvničku družinu koja ortakuje sa razbojnicima i bratimi svoga primijera sa njima” i dodaje da „crnogorski mirni građani pod okupacijom sa gnušanjem su primili glas o bombardovanju Nikšića od strane Engleza i najživlje protestuju kod svih ljudi i naroda kod kojih nije čovječanska svijest usahnula protiv ovog zločinačkog napada - traže zaštitu i vapiju za pravdom do višnjeg Boga”.

Protest Ministarstvu rata SAD

Vojni, pomorski i vazduhoplovni izaslanik Kraljevine Jugoslavije u Sjedinjenim Američkim Državama generalštabni potpukovnik Živan Knežević „samoinicijativno” je uputio pismo Ministarstvu rata SAD, u kome ga obavještava o bombardovanju Beograda na pravoslavni Uskrs od strane američkog vazduhoplovstva sa baza iz Italije.
U pismu se, između ostalog, navodi: „Bombardovanje Beograda i pored shvatanja njegove vojne važnosti od strane našeg naroda, izazvaće sigurno veliki bol u dušama naročito srpskog naroda, kome će se teško moći objasniti da se i Beograd ruši od naših Saveznika isto kao i neprijateljske prestonice Sofija, Budimpešta i Bukurešt, a da se za fašističku prestonicu Rim čini sve da se obustavi njegovo dalje bombardovanje”.

------------------------------------------------------

Dokumenti i svjedocanstva

U ponedeljak (uskrsni) krenuo sam posle 9 č(asova) da obiđem poznanike i razgledam oštećeni deo varoši. Vašingtonova ulica i Bajlonova pijaca pogođene su na mnogo mesta. Bombe nisu naročito velike, ali je razorno dejstvo bilo jako. Samo prizemne kuće ili slabo građene razorene su potpuno. Kod novijih i viših kuća obično su razorena samo dva prva sprata, često samo krov. Pa ipak, usled prašine i ruševina koje su zakrčile prolaz ceo kraj ostavlja težak utisak. Nemci i italijanski zarobljenici pod njihovim nadzorom krče prolaze i uklanjaju grede i cigle. Na samoj pijaci zjape tri-četiri kratera. Mnogo kuća je stradalo i u Francuskoj ulici. Svuda ima mrtvih pod ruševinama. Na svima kućama su popucala prozorska stakla. Svet juri usplahireno noseći odelo i kofere. Vide se seljačke taljige sa jednim konjem i na njima najnužnije stvari onih koji napuštaju varoš. Nemački automobili dižu prašinu. U 11 časova) otišao sam na Kalemegdan da prošetam. Dan je bio vedar i neobično topal, gotovo sparan. Šetao sam sa (dva inicijala nečitka) do 11.30 časova) kad je dat znak za uzbunu. Sklonili smo se u malu čuvarevu kućicu od crvenih cigala, na samoj kalemegdanskoj terasi. Stajali smo na vratima koje vode u podrum, ispod nas su na ono nekoliko strmih stepenica posedale tri žene iz naroda. Sa njima su stajala dva mlada čoveka od kojih je jedan bio Rus, pijanica i boem. U poslednjem trenutku stigao je profesor Vaso Čubrilović. Već posle pet minuta začuo se šum motora i ugledali smo u velikoj visini geometrijski postrojene formacije teških aviona. Kad su bili nad nama, sklonili smo se s vrata da nas ne bi pogodila parčad od granata protivavionske artiljerije koja je živo gađala. U tom trenutku začule su se jedna za drugom eksplozije bombi negde u varoši. Zemlja je drhtala. One tri žene su počele da plaču i da se krste. Osećalo se da je napad teži od jučerašnjeg. Pomišljao sam na smrt i celim telom sam osećao da sam potpuno nezaštićen. Bilo mi je više neprijatno nego strašno. Mogu pouzdano da kažem da se nisam plašio smrti, ali mi je bilo neprijatno i želeo sam da ovaj tutanj i lomljava što pre prestanu. A više od svega bilo mi je žao deteta koje je stajalo pored mene, uplašeno, ali mirno i dostojanstveno. Posle nekoliko minuta, koje sam dobro izdržao, sve se stišalo. Kao krupna kiša padali su po krovu i po zemlji komadići od granata. To je tišina naročite sreće, uzbudljiva, lepa, još malo uzdrhtala. Znam da su se desile u mojoj blizini velike i teške stvari, a ja sam zdrav i živ, i mirno sam prošao pored smrti. Imam potrebu da razgovaram i da se šalim, da pomažem i ohrabrujem druge, dajem savete i mišljenja. Izlazimo na ravan, nagađamo gde su pale bombe, jer nam je varoš iza leđa. U tom trenutku ponovno zujanje motora iz daleka. Jasno razabirem prve formacije, u velikoj visini, kako se primiču iz jugo-istočnog pravca. Opet se sklanjamo pod krov na ulazu u podrum, i opet isti osećaj da mogu poginuti u svakoj sekundi i da tu misao ne treba ničim pokazati. Kažemo poneku reč, tešimo žene. Bombe padaju na varoš. Zatim nas avioni preleću, i sad ih vidimo iznad ušća i Zemuna.Vrlo su visoko. Eksplozije topovskih zrna zaostaju za njima. Po savskoj obali preko puta od nas, po aerodromu, oko zemunske stanice osu se niz jakih eksplozija. Zemlja i voda su u crnim stubovima šikljale u vis. To nisu bili kao prvog dana usamljeni pogodci, nego je po aerodromu u Zemunu daždilo od bombi, a mlazevi zemlje i vode spajali su se i sačinjavali veliku zavesu. Tutanj aviona gubio se već u daljini, a bombe su još eksplodirale u Zemunu i okolini. Kad čovek posmatra ceo taj prizor pred sobom, čudan utisak ostavlja razlika koja postoji između onoga što se dešava u visinama i onoga što biva na zemlji. Nikakve veze nema, naizgled, između tih velikih, lepo poređanih aviona koji dostojanstveno i sporo brode, kao da im je stvarni cilj negde u daljini, i onih treskova jasna zvuka od kojih drhti zemlja i padaju građevine.

Kolateralna šteta

Glavni štab savezničkih Sredozemnih vazdušnih snaga u svom izvještaju o „taktičkom bombardovanju Beograda” 16. i 17. aprila 1944. naglašava da su napadi izvršeni na „koloseke Beograda/Sava, Zemunski aerodrom i na fabrike aeroplana Rogožarski i Ikarus. Ove zadnje dvije aeroplanske fabrike jesu sastavni dio od kompleksa fabrika u Njiener Neustadt-u i kao takvi jesu važni vojni (objekti) ciljevi. Važnost koloseka Beograd-Sava kao i Zemunskog aerodroma očigledna je i nije potrebno podvući njihovu važnost u vezi sa sadašnjom situacijom”.
O posljedicama bombardovanja se kaže: „Fotografska interpretacija rezultata tih napada pokazuje da su ovi bili veoma uspješni i da je rasipanje bombi izvan ciljeva bilo izvanredno malo. Šteta pričinjena trgovačkoj i privatnoj imovini bila je vrlo laka i manja nego što bi se normalno moglo očekivati pri napadu ovako situiranih ciljeva, te se svodi skoro isključivo na štetu u području ciljeva”.

Suvišan je komentar

Ovom izvještaju suvišan je svaki komentar, osim konstatacije da moć moćnika degradira pravdu i istinu i demoralizuje ljude.
Braća Knežević - Radoje i Živan - savezničko bombardovanje Srbije i Crne Gore tretiraju kao uništenje pokrajina koje su bile „tvrđave Mihailovićevog pokreta otpora”, a bombardovanje gradova imalo je „teroristički karakter: vršena su u svečanim prilikama, o velikim hrišćanskim praznicima, kada je građanstvo bilo sakupljeno na molitvu po crkvama i ispunjavalo ulice”.
Bombardovanje Beograda ocjenjuju kao svojevrsni pritisak Čerčila na kralja Petra II, sračunato na to da „dadnu zube” prijetnji izrečenoj u Londonu.

Jedno tumačenje

Leci Crnogorske narodne uprave sadrže, pored propagande, osudu savezničkog bombardovanja čija je poenta: „Banditi na zemlji banditi u vazduhu!” Za nju su oni „đavoli sa ljudskim likom... krvožedni psi”.
Ovi leci su svojevrsni protest protiv savezničkog petomajskog bombardovanja Podgorice i apel građanima da ne vjeruju ni saveznicima ni partizanima, na čiji se zahtjev vrši bombardovanje.
„Pobjeda”, britanski vjesnik za Jugoslaviju, koju dostavlja britanska i američka avijacija, 1. januara 1945. godine donosi: „... Balkanska Vazdušna Sila stalno je bombardovala i napadala mitraljezima njemačke trupe i koncentracije njemačkog saobraćaja za vrijeme njihovog povlačenja u Jugoslaviji... Naše su radnje bez sumnje podložne ljudskim greškama ali su naše akcije, u velikim ili malim stvarima nesebične, uzvišene i iskrene...”
Dr Đorđe Stanković u svojim istraživanjima odbacuje teoriju „zavjere”, „urote” i silovanja Srbije”, „mreže dezinformacija”, „Titovog banditizma prema srpskom narodu”, „Titove zavjere sa saveznicima protiv srpskog naroda” utoliko „što je savezničko bombardovanje Balkana bilo izvan kompetencija Tita i Sovjeta i što su saveznici, posebno Amerikanci, samostalno određivali ciljeve”.

-------------------------------------------------

Dokumenti i svjedočanstva

Nekoliko minuta docnije goreli su hangari na aerodromu i redovi baraka na peščanoj obali preko puta od nas. Niz Savu su plovili neki šlepovi i jedna bela putnička lađa. Njih su eksplozije prvog dana otkinule od obale za koju su bili vezani i sad su išli bez kormila i pravca, zanoseći se kao pijani. U vazduhu je nešto pištalo, tiho, ali oštro i bez prekida. Žuta prašina potpuno je obavila ceo Kalemegdan. Mirisao je barut i paljevina. Iz baraka se čulo kako prašte redenici sa municijom koje je vatra zahvatila. U tom trenutku naišao je treći talas. Bombe su počele da padaju negdje desno oko nas. Imao sam utisak da je to vrlo blizu, kod Geografskog instituta ili na Malom Kalemegdanu. Tresak je bio toliki da su kreč sa zidova i čađ i paučina padali po nama. Svi smo se zezali. Popadali su nam šeširi. Svi su oko mene prebledeli, pa sigurno i ja; žene su izdisale i jaukale. Još takve dve eksplozije, nešto malo dalje, i opet nastade ona zvučna i prijatna tišina. Komadići od granata padali su kao kiša po granama. S vremena na vreme tupi udari gvozdenog ležišta koje se otkida zajedno sa bombama ili aluminijumski propeler od bombe. Kad je i to preostalo otišli smo na terasu. Svi smo bili prašni i beli od kreča. U ušima sam imao maltera. Svi muškarci su se držali hrabro, lepo i razumno. Sve su žene drhtale i plakale, izuzev H. koja je hrabra kao najhrabriji muškarac, sa nežnošću i gracijom žene. U dugom zatišju koje je nastupilo posle toga trećeg i posljednjeg napada sedeli smo na travi, gledali kako gore barake sa druge obale Save i kako brzo prelazi plamen sa jedne na drugu. Niko ih nije ni gasio. Njihovi stanovnici, italijanski zarobljenici i bosanski seljaci koji su internirani pri borbama Nemaca sa partizanima, sedeli su na podzidanoj obali. Goreli su i hangari na aerodromu i dimile se zemunske ulice od nevidljivih pogodaka. Tek tada primetismo da je pogođen i železnički most i da mu se uleglo dno između dva stuba. Bilo je 14.30 kad je dat znak da je opasnost prošla i kad smo mogli napustiti Kalemegdan. Ulazeći u varoš naiđosmo na prve ruševine. Prizor je bio mučan i ja se, u sebi, postideh svojih neronskih osećanja od maločas, pa čak i svoje hrabrosti. Oko moje kuće, u Prizrenskoj ul. br. 9, palo je pet bombi; neke svega na desetak matara daljine. Mnoge niske i stare kuće, u strmoj Reljinoj ulici, bile su sada samo gomila ruševina. Prozori na celoj kući, pa i na mom spratu, popucali od pritiska vazduha. Bio sam gladan i jeo sam brzo, dok su se oko mene živo i uzbuđeno razgovarali ljudi koji su maločas izašli iz podruma, nekako dobri i popustljivi u svemu, srećni što su živi i što nisu bez krova. Istog dana-ponedjeljak 17. aprila 1944. g. - poslepodne krenuo sam da vidim šta je sa nekim mojim prijateljima. Obišao sam Balkansku, Sarajevsku i Miloša Velikoga ulicu. Razaranja su mnoga, ali samo mestimično teška. To je slučaj naročito kod malih i starinskih kuća, dok su kod novih, betonskih kuća stradala obično samo dva, najviše tri prva sprata. Zatim sam krenuo Krunskom ulicom do Kalenića gumna i svima sporednim ulicama koje su postradale. Najgore je u Mileševskoj ulici i u drugim malim ulicama koje od Aleksandrove vode ka groblju. Tu je potpuno uništena fabrika Moravia, ali i mnogo kuća u velikom krugu oko nje. U Miloša Velikog ulici razorena je do temelja kuća g-đe Nade Cajs. I ona i njena kći poginule su u kući. To je bila lepa i kulturna žena. Srpkinja iz Sombora (!), udata za nekog Čeha inženjera. Pre dvadesetak godina odlazio sam često kod nje. Njena kći, koju su zvali Tutu, bila je mlada razvedena žena gracilne lepote. Toma Rosandić je izradio njenu bistu, i to je jedno od njegovih boljih dela. Mislim da je propala i bista sa njima. - Kad sam prolazio pored ruševina upravo su iz njih izvlačili jedan leš. Nisam video čiji je, jer su ga odmah pokrili belim platnom.