|
|
|
|
Prof. dr Branislav Kovacević: SAVEZNIČKO BOMBARDOVANjE CRNE GORE 1943. I 1944. GODINE.  Draža i Tito tražili bombardovanja. Napadi na nedužne civile umjesto na okupatorske jedinice. Dugo ćutanje o preko dvije hiljade žrtava. Crnogorski gradovi pod tepisima bombi. Dokumentarna hronika jedne doskora zatamnjene strane naše novije istorije U sjenci pobjeda Savezničko bombardovanje gradova na prostoru Jugoslavije (septembar 1943 - maj 1945.) zadugo nije bilo predmet većeg interesovanja jugoslovenske istoriografije; dugo je ostalo u sjenci velikih pobjeda saveznika nad silama Osovine i stvaranja novih država i sistema. U uslovima kada je nova Jugoslavija tražila međunarodno priznanje, pragmatični politički interesi potiskivali su naučne. Odlaganje ove teme bilo je uslovljeno politikom koja je nastojala da se ne zamjeri moćnim državama Zapada u vremenu kada je trebalo učvršćivati vlast u zemlji, kao i zbog činjenice da je aktuelna vlast u novoformiranoj državi učestvovala u odabiranju ciljeva koje je trebalo uništiti.Nešto veće interesovanje za ovu problematiku izraženo je u posljednjoj deceniji prošlog vijeka kao rezultat naučne reinterpretacije događaja i procesa iz Drugog svjetskog rata, kao i podsjećanja na veliki jubilej - pedesetogodišnjicu pobjede saveznika nad fašističkim i nacističkim državama. Ovome treba dodati i politički odnos nekadašnjih saveznika prema događajima u Jugoslaviji poslije njenog raspada. Čuti i drugu stranu U poplavi novinskih tekstova, feljtona, pa i nekih istoriografskih radova „otkrivaju” se davno objavljeni izvori dajući im tumačenja po sistemu „uvođenja sadašnjosti u prošlost”. U njima je ovaj naučni problem uglavnom ispolitizovan i jednostrano prikazan s unaprijed postavljenim ciljem da se savremena zbivanja u zemlji objašnjavaju savezničkim bombardovanjem u Drugom svjetskom ratu. Ograničenost spoznaje može da bude objašnjenje, ali ne i opravdanje za jednostrano i tendenciozno tumačenje. Previđaju se ratne okolnosti, interesi velikih i moćnih sila, pragmatična politika, ciljevi i sredstva. Autori takvih tekstova najčešće koriste jednu vrstu izvora tumačeći ih bukvalno i jednostrano. Pri tome se gubi iz vida da su dokumenta jedne strane nedovoljna da bi se sagledala i ocijenila kompleksna slika događaja. Dokumenta su često jednostrana, pristrasna i interesno intonirana u zavisnosti od njihovog porijekla i cilja. Pripadaju li ona realnosti ili načinu na koji se realnost prima, događaju koji se obrađuje i opisuje ili subjektu koji opisuje? To zahtijeva napor da se pronađu i uporede izvori različitog porijekla i po zakonitostima istorijske nauke sine ira et studio prouče i prezentiraju kako bi se došlo do istorijske istine. Jer, nauke ima onoliko koliko ima najvažnijih dokumenata kako bi izvedena rekonstrukcija proizilazila iz građe različitih subjekata. Prva osvjetljavanja No i jednostrano i, nerijetko, senzacionalističko otvaranje ovog pitanja doprinijelo je njegovom serioznijem proučavanju i obradi. Sve češće se pojavljuju radovi naučno fundirani na domaćim i inostranim izvorima i literaturi. U tom pogledu zapažen je doprinos dao naučni skup održan u Leskovcu 1994, posvećen pedesetogodišnjici razaranja ovog grada od djejstva savezničke avijacije. (Leskovac je, inače, do sada najbolje obrađen grad kada je u pitanju savezničko bombardovanje: Hranislav Rakić, Živan Stojković, „Bombardovanje Leskovca”, 1994; Momčilo Pavlović, Veroljub Rakić, „Savezničko bombardovanje Leskovca 6. septembra 1944”. Studija i dokumenti, 1995; „Savezničko bombardovanje Leskovca 6. septembra 1944.” Leskovački zbornik, 35, 1995). Takođe je solidno obrađeno stradanje Niša od djejstva savezničkog vazduhoplovstva u radu „Vazdušna bombardovanja Niša u Drugom svetskom ratu 1941 - 1944”, Dragoljuba Ž. Mirčetića, vojnog istoričara i publiciste (Niš 1996). Značajni su i radovi: Ficroja Maklina „Rat na Balkanu”, Beograd 1980; Davida Martina „Mreža dezinformacija. Čerčilova jugoslovenska greška”, Beograd 1991; Vinstona Čerčila „Drugi svetski rat”, tom 5-6, Beograd-Prosveta; Milovana DZelebdzića „Borbe s Grupom armija “E”, Narodna armija, Beograd 1978; F. Ý. D. Dikina „Bojovna planina”, Beograd 1973; Majkla Liza „Silovanje Srbije. Britanska uloga u Titovom grabljenju vlasti 1943-1944”, Beograd 1991. U potrazi za istinom U literaturi nastaloj u dijaspori, tzv. emigrantskoj ima više tekstova o savezničkom bombardovanju jugoslovenskog prostora. Među njima, obradom i korišćenjem britanske građe, zapažen je i vrijedan rad Staniše R. Vlahovića „Zbornik dokumenata iz Britanske arhive. Anglo-jugoslovenski odnosi 1941-1948”, Birmingham 1985. Crnogorska istoriografija nije pokazivala veće interesovanje prema ovoj problematici, osim prigodnih tekstova objavljenih u štampi i dva rada pisca ovih redova. Vrijedno je zabilježiti knjigu novinara i publiciste Koste Čakića „Pakao pod Goricom”, 1994, koji je otrgao od zaborava brojna sjećanja građana na savezničko bombardovanje Podgorice. Primarni zadatak istorijske nauke je da prikupi građu i utvrdi činjenice. Na činjeničkoj podlozi nastaje istoriografska interpretacija, koja se neprekidno razvija. Što je ona bogatija, utoliko je i razumijevanje događaja slojevitije. Svojevrsni mozaik Dokumentacija koju ovdje objavljujem predstavlja svojevrsni mozaik različitih subjekata, viđenja i tendencija o savezničkom bombardovanju Crne Gore od oktobra 1943. do kraja decembra 1944. godine. Tu su i pojedina dokumenta koja se ne odnose na crnogorski prostor a uvrštena su kao ilustracija specifičnosti i kompleksnosti ove teme, jer su Crna Gora, Jugoslavija, kao i Balkan samo mikroprostor u globalnim savezničkim planovima. Prezentirana građa svojom raznovrsnošću može da podstakne na slojevito razmišljanje, da nametne nova pitanja, koja traže druge i drugačije odgovore. Tu su i podaci o savezničkoj pomoći u oružju, hrani, odjeći, obući, ljekovima, sanitetskom materijalu - koju su najprije pružali četnicima a potom partizanima - transportu ranjenika i bolesnika, padu savezničkih aviona i spasavanju njihovih posada, ratnim razaranjima, civilnim i vojnim žrtvama, vojnim misijama i dr. Savezničko bombardovanje jugoslovenskog prostora nije mimoišlo ni Crnu Goru i njene stanovnike, kao ni njihova materijalna dobra. Ovdje je učinjen pokušaj da se ocrta razvojna linija nastanka i toka razaranja gradova i naselja, puteva i mostova, stradanja uglavnom nedužnog stanovništva. Umjesto iscrpnog govora ostavio sam da govore dokumenta, koja su odabrana i sređena po porijeklu. Nije svaka linija građe mogla biti ravnomjerno zastupljena. Ona je uslovljena objektivnim stanjem postojanja i dostupnosti građe. Otuda je najviše partizanske građe - 141 dokument; četničkih je 43, anglo-američkih - 47, emigranata 21, italijanskih - jedan i sovjetskog porijekla - tri dokumenta. Pored arhivske građe, knjiga sadrži i više sjećanja - svjedočenja i svjedočanstava uglavnom savremenika tih događaja. Ma koliko subjektivna, fragmentarna i ne uvijek pouzdana (budući da su data poslije mnogo godina od tragičnih događanja), ona upotpunjuju sliku zbivanja, dočaravaju atmosferu, život u okupiranom gradu, strah, neizvjesnost, gladovanje, nemaštinu, opštu nesigurnost, glasine o saveznicima i okupatoru, smrti, snalaženju u zlu i bijedi, nastradalim porodicama, siročadima, solidarnosti... Sjećanja koja selektivno objavljujem (samo dio od više desetina prikupljenih) podsjećaju na neku vrstu anegdotske istorije. Subjektivnost učesnika i nedostatak stručnosti ne oduzimaju im pravo na autentičnost, da saopšte svoja mišljenja o događajima koje su preživjeli. U njima kao da provejava misao da istinu nije nikada moguće sakriti u potpunosti, kao što ju je nemoguće otkriti do kraja. Upravo i ova knjiga ima samo tu namjeru. Ratna prekretnica Veliki uspjesi Crvene armije u Staljingradskoj i Kurdskoj bici, kao i pobjeda Britanaca kod El Alamejina i desant u sjevernoj Africi predstavljali su završnu fazu rata u tom dijelu svijeta. Anglo-američke snage su početkom maja 1943. sa više strana izvele odlučujuće napade i primorale na kapitulaciju osovinske snage u sjevernoj Africi.Poslije iskrcavanja zapadnih saveznika na sjeveru Afrike, britanska politika je sve više pažnju usredsređivala na Balkan. Britanci su predviđali napad na Njemačku preko Sredozemnog mora, tj. iz sjeverne Afrike, preko Italije i Balkana na slabije mjesto protivnika, u tzv. „meki trbuh Evrope”. Amerikanci su bili za direktni sudar sa njemačkom vojskom na evropskom kontinentu. Sastanak u Kazablanci Na sastanku Ruzvelta i Čerčila u Kazablanci (14-21. januar 1943.) odlučeno je da se saveznici iskrcaju na Siciliju. Njemcima je bio poznat plan saveznika. Očekivali su ga sa strahom i neizvjesnošću, jer protivnik može da bira mjesto napada na širokom prostoru od Egejskog arhipelaga i obala Grčke, preko Albanije, Jugoslavije i Italije, do južne Francuske i Španije. S druge strane ugrožavao ih je sve izraženiji narodnooslobodilački pokret u Jugoslaviji, Albaniji, Grčkoj i pojačana antifašistička aktivnost u Evropi. Zbog toga su preduzimali kontinuirane ofanzive („Vajs 1”, „Vajs 2” i „Švarc”) s ciljem da partizane unište a četnike razoružaju. Četnici su nastojali da iskoriste neprijateljsku ofanzivu i unište partizane. U zimu 1942/1943. izveli su prinudnu mobilizaciju boraca za pohod u Bosnu. Od decembra 1942. godine pri štabu Draže Mihailovića nalazio se šef britanske misije pukovnik Bejli, kojemu je bila poznata ova četnička kampanja i njihova saradnja sa Italijanima, koji su ih kamionima i brodovima prebacivali u rejon budućih borbi.Od marta 1943. britanska politika prema događajima u Jugoslaviji počela je da se mijenja. Na nju je uticalo više faktora: snaga Narodnooslobodilačke vojske i saznanje da ona nosi glavni teret borbe protiv okupatora, probijanje istine o Draži Mihailoviću u zapadnom javnom mnjenju, insistiranje Sovjeta u političko-diplomatskim akcijama da sve snage otpora aktivno učestvuju u antifašističkom ratu, vojnička slabost četnika i njihova otvorena kolaboracija sa okupatorom. Dikin na Durmitoru Dolaskom britanske vojne misije s kapetanom Vilijemom F. Stjuartom i Frederikom Vilijemom Dikinom 28. maja 1943. godine na improvizovani durmitorski aerodrom Njegovuđa, u jeku Pete neprijateljske ofanzive, uspostavljene su veze između Vrhovnog štaba NOVJ i britanske komande na Bliskom istoku.Sve izraženiji strateški planovi britanske vlade za jugoslovensko ratište bili su i u funkciji priprema za sastanak zapadnih saveznika, koji je održan u Vašingtonu 12. maja 1943. godine („Trajdent”) na kome je odlučeno da se operacije na Sredozemlju ograniče na invaziju Italije. -------------------------------------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstvo Poznati američki novinar i publicista Sajrus Leo Sulcberger izvještavao je iz Londona gdje se nalazio od druge polovine januara 1943. godine, posvetio je niz dopisa situaciji u Jugoslaviji i stradanju njenih naroda od pogroma Njemaca, Italijana, Bugara i Mađara. (B.K.) Dio teksta koji prenosimo objavljen je u The New York Times, New York, 18.A 1943. Ovdje ga citiramo prema: Slobodan Nešović, Svet o nama, tom II, str. 42-44, Beograd 1983 Ako ne stigne pomoć ove godine... "Glad, boleština, ubijanje i poniženja svake ruke besne sada u Istočnoj Evropi toliko da predstavnici vlada u izgnanstvu strahuju pred mogućim potpunim istrebljenjem izvesnih narodnosti i osakaćenjem drugih ako ne dođe do aktivne intervencije ujedinjenih nacija još ove godine. Od 110,000.000 pripadnika naroda koji su pre rata živeli između sovjetskih granica i linije Dancing-Trst, gde se Istok sastaje sa Zapadom na Kontinentu, zna se da ih je već dosad više od 500.000 namerno uništeno, i postoji verovatnoća da će taj broj biti višestruko umnožen pre oslobođenja te oblasti od klanja i uništavanja koje nacisti nazivaju svojim životnim prostorom. Čitavi narodi izgnani su iz svojih tradicionalnih obitavališta, kao što su miroljubivi Slovenci, kojih je blizu 200.000 već proterano u druge zemlje, a raseljeni su milioni poljskih građana da naprave mesto nemačkim naseljenicima. Celi narodi se nemilosrdno istrebljuju samo zbog svoje tobožnje inferiornosti prema nacističkom merilu ljudskih vrednosti. Cele religije se postepeno ugušuju, kao rimski katolicizam u Štajerskoj i Austriji, gde je novi nacistički gaulajter izjavio: “Mi ćemo ugušiti stare religije i zavesti ovde novu religiju germanske krvi i germanske rase”. Krajem prošle godine, raspuštena je jevrejska sekcija Gestapoa u Srbiji, jer tamo nije više bilo živih Jevreja. Od blatnjavih poljskih radnih logora do crnogorskih planina i grobljanskih ulica Atine, glad hara u mnogim oblastima. Groznica i slaba ishrana idu ruku pod ruku po balkanskim zemljama. Rahitičnost, influencu, tifus i neke nove bolesti prouzrokovane nedostatkom vitamina prate politička ubistva. Mnoga srpska deca su oslepila od rđave ishrane ili gladi. Prodaja lekova, ukoliko su opšte preostali, strogo je ograničena kako bi se sprečilo da ne dođu do ruku rodoljubivih gerilskih odreda. Počeli su da izbijaju građanski ratovi, anarhija i socijalne revolucije, što sve, u velikom stepenu, podstiče politika Osovine, koja iskorišćava podvojenosti između podjarmljenih naroda da bi što više učvrstila svoju vlast nad njima...U ovom anarhičnom stanju Nemačka odnosi sve dostupno bogatstvo svojih satelita i podjarmljenih naroda za svoju ratnu mašineriju... i vrbuje radnike za prisilan rad u fabrikama Rajha ili na fortifikacijama. ... Cena hleba u Atini postala je više od dvadeset puta, ako se hleb uopšte može dobiti. Kilogram mesa na crnoj berzi u Beogradu, kada se može dobiti, staje osamnaest puta više nego pre rata. Zaokružujući ovo kontinentalno carstvo, legije radnika pod nacističkom komandom rade na utvrđivanju prirodnih položaja radi odbrane od ma koje nameravane savezničke ofanzive. Na Istoku, hiljade sposobnih Poljaka preseljeni su u oblast izmedu Visle i Buga, gde se iz svojih strogo čuvanih koncentracionih logora odvode na rad na novoj liniji utvrđenja na Bugu. Hiljade novih mađarskih radničkih odreda poslati su u karpatski planinski lanac da modernizuju stara utvrđenja protiv ruskih armija. Na jugu, balkanski radni bataljoni rade na obnovi grčke Metaksasove linije, koju produžuju kroz Ovče polje, Skopsku Crnu Goru i Kosovo. Iz Jugoslavije se s vremena na vreme prokrade po koje pismo u kome se traži da bombarderi ujedinjenih naroda bombarduju Zagreb, Budimpeštu i Sofiju, kao i rudnike Bor i Trepču, da bi se učinio pokušaj da se onemogući da Osovina ubija narode...” Sutradan, 19. januara, Sajrus L. Sulcberger daje kraći osvrt na položaj istočnoevropskih zemalja u kojem će se one naći po svršetku rata i o raskoraku u politici velikih saveznika u tom prostoru. Velika očekivanja Očekivani plan anglo-američkog iskrcavanja izazvao je različite strepnje i nadanja i drugih vojnih i političkih snaga u Jugoslaviji. Njemci su bili uvjereni da će Balkan biti jedna od sljedećih tačaka savezničkog iskrcavanja na evropskom tlu. Prvi je razlog bila pretpostavka da će se na Balkanu nastaviti sa progonom njemačkih armija koje su bile u povlačenju iz Afrike i drugi, što je Balkan već bio u vrenju, specijalno Jugoslavija, Grčka i Albanija. O tome govori Mihael Hauard u svojoj knjizi „Velika strategija” (sveska V, avgust 1942 - septembra 1943, izdanje - Britanska državna štamparija, 1972) navodeći riječi Adolfa Hitlera na Pomorskoj konferenciji, održanoj 19. i 20. maja 1943. godine, da „ne može vjerovati da prvenstveni cilj Saveznika neće sada biti strateški ranjivi, i ekonomski od najveće važnosti, balkanski poluotok”, Hitler je, dalje, istakao da bi italijansko poluostrvo „mogao nekako zapečatiti”, ali „za nas je od presudne važnosti da dalje držimo Balkan”. „Mi moramo održavati prevoz bakra, boksita i hroma i - iznad svega - sigurnost naših postrojenja tako da sve ne bi propalo ako bi se italijanski problem razvio”. I četnici i partizani Ovakva njemačka orijentacija izvjesno koriguje i relativizuje dosadašnje ocjene u istoriografiji o tome da su snage NOP-a svojim akcijama „prikovale” za Jugoslaviju značajan broj njemačkih divizija - što je sasvim tačno. Ali, nema sumnje da bi Njemci i bez velikih borbi sa NOP-om morali da zadrže određene vojne jedinice u Jugoslaviji zbog mogućnosti otvaranja balkanskog fronta. Nijesu samo Njemci i Italijani očekivali savezničko iskrcavanje na Balkan. U to su isto vjerovali i četnici i partizani - i štabovi Draže Mihailovića i Josipa Broza Tita. Zbog toga se četnici pod Dražinom komandom reorganizuju na tromeđi: Sandzak - Crna Gora - Bosna i Hercegovina. Titove snage nastojale su da se probiju dalje prema istoku, uz teške borbe protiv Njemaca u bici na Sutjesci. Pretpostavke i kombinacije Sudeći po neposrednim događajima nastalim tokom ljeta i jeseni 1943. godine, Draža Mihailović je bio uvjereniji u savezničko iskrcavanje na Jadranu nego Josip Broz Tito. Međutim, ni jedan ni drugi nijesu u tim danima imali saznanja o planovima saveznika. Postojale su pretpostavke i kod jednih i kod drugih, bilo da se radilo o osovinskim silama ili četnicima i partizanima. Četnici Draže Mihailovića su mnogo više očekivali od savezničkog iskrcavanja na Jadranu nego snage NOP-a. U Titovom štabu preovladavalo je gledište da bi saveznička invazija na istočnu obalu Jadranskog mora, odnosno na Balkanu, uvela Dražu Mihailovića u posjed vlasti. Zbog toga su, prema mišljenju pojedinih istoriografa, naročito iz redova emigracije, partizani počeli da prave kombinacije sa Njemcima još od prvih dana Četvrte neprijateljske ofanzive; približavanje Njemcima i eventualni otpor savezničkoj vojsci u slučaju njihovog iskrcavanja na Jadranu. -------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstva Hjuot Luis, major u vojsci Sjedinjenih Američkih Država, predstavnik Ureda za strateške službe sa ličnim odobrenjem generala Ajzenhauera i generala Donovana isporučio je 400 tona pomoći partizanskim snagama na Visu, bez znanja Britanske komande u Italiji. Kada su Britanci saznali o njegovom neovlašćenom prisustvu u Jugoslaviji protestvovali su. Pri povratku s Visa, Hjuot je evakuisao bolesne i ranjene partizane. (Ronald H. Bailey, Partizani i gerila u Drugom svjetskom ratu, Aleksandrija, Va: Time - Life Books, 1978, 119). Prema knjizi Dejvida Martina, Mreža dezinformacija, Čerčilova jugoslovenska greška, Beograd 1991, Luis Hjuot je mnogo radio na intenzivnom snabdijevanju partizana oružjem i materijalom. Uspio je da od generala Donovana i generala Ajzenhauera dobije dozvolu da početkom oktobra 1943. godine započne operaciju transporta preko Jadrana. On i njegovi oficiri uspjeli su da na razne načine pribave i dostave Titu vojne i medicinske opreme, hrane i drugog materijala tokom više od tri mjeseca preko 6.000 tona materijala, evakuišući bolesne i ranjene partizane u povratku. On je prekoračio svoja ovlašćenja time što je i sam prešao Jadran da bi se sreo sa Titom, bez dozvole svojih starješina i brigadira Maklina. U Bariju se mnogo pričalo o nepravilnostima u nabavci materijala za njegov program snabdijevanja partizana. Početkom novembra 1943. godine sa pozornice ga je uklonio pukovnik DZon E. Tulmin, novi šef UŠ-a u oblasti (str. 282). O organizovanju u doturu pomoći partizanskim snagama i susretu sa Titom, major Luis Hjuot ostavio je svjedočenje u svojoj knjizi Guns For Tito, New York 1945. O razgovoru sa partizanskim predstavnicima Mladineom i Radićem, major Hjuot razmatra njihove predloge o bombardovanju Metkovića i Mostara, i o tome u svojoj knjizi piše: „Prije nego smo se rastali posvetili smo sljedeći sat razgovora detaljnom razmatranju planova o pomorskom i vazdušnom napadu na njemačke obalske pozicije da bi obezbijedili drugu stranu puta snabdijevanja. Njemačke patrole izlazile su iz svoje tajne baze brzih čamaca na ušću rijeke Neretve, koja se nalazila samo nekoliko milja južno od sela u kome smo razgovarali. Najbolji način da se ovi (Njemci, prim.prev.) najure odatle bilo bi njihovo uništenje iz vazduha. Jedini redovni način snabdijevanja moćnih njemačkih garnizona u Mostaru i Metkoviću, koji je bio udaljen nekoliko milja od mora, uz Neretvu, bio je parabrod „Rab” koji je saobraćao sa Splitom, jednom ili dva puta nedjeljno. Brod je bio dobro naoružan i obezbijeđen od partizanskog napada onim sredstvima koja su ovi mogli da primijene. Detaljno smo razradili plan za njegovo potapanje" (str. 174 - 175). Prema planu majora Hjuota, bombardovanjem navedenih baza trebalo je da se obezbijedi ruta preko Jadrana za nesmetano dostavljanje savezničke pomoći partizanima na ostrvima, a zatim dalje na kopnu. U društvu Pavla Ilića, vršioca dužnosti komandanta 8. korpusa, major Luis Hjuot susreo se i sa Josipom Brozom 24. oktobra 1943. godine u Jajcu. O tom susretu i razgovoru major Hjuot u svojoj knjizi na stranama 246-248 piše: „...Bila je nedjelja 24. oktobar (1943)... Vrela kafa čekala nas je u trpezariji i Tito već na poslu u svom uredu. Raspoložen, mahnuo nam je kroz otvorena vrata pozivajući nas unutra. Tako je povoljno počeo dan. Odmah smo prionuli na posao, Ilić i komesar pridružili su nam se poslije kraćeg vremena... Najveći dio onoga o čemu smo razgovarali narednih osam sati nevažan je za ovu priču. Tito je bio toliko dobar koliko je i obećao. Odgovorio je na sva pitanja i pružio nam o svakoj temi koju smo dotakli sve informacije koje sam poželio. S vremena na vrijeme poslao bi po nekog od njegovih štabskih oficira ako željeni podatak nije odmah bio dostupan sa mapa raširenih ispred nas ili ga se nije mogao sjetiti, ali tokom najvećeg dijela razgovora znao je odgovore i pružao ih bez kolebanja. Njegovo strpljenje bilo je neiscrpno. Počeli smo sa ratnim rasporedom, organizacijom, pozicijama i snagom njegovih /Titovih, prim.prev./ armija, snagom i razmještajem njemačkih trupa uz identifikaciju jedinica. ... „Ova tema dovela nas je do problema obalske odbrane i neophodnih mjera za obezbjeđivanje jadranskih ruta za snabdijevanje. Tu smo planirali neke detalje naše taktike. Tito je od Saveznika tražio podršku i razne oblike pomoći, a ja sam obećao da ću njegove potrebe prenijeti nadležnim autoritetima i izrazio uvjerenje da možemo ispuniti većinu njegovih zahtjeva. (Ispunili smo sve Titove zahtjeve). Tito je tražio bombardovanje određenih gradova /ne navodi se kojih, prim. prir./, razaranje određenih pozicija i povremenu podršku iz vazduha na ključnim položajima za njegove snage”. [/i] Kapitulacija Italije Saveznici su uz pomoć svih rodova vojske, shodno odlukama Konferencije u Kazablanci, 10. jula 1943. godine izvršili vazdušni i pomorski desant na Siciliju. Porazi na Siciliji izazvali su pad fašističkog režima. Italija je doživljavala najtežu vojnu, ekonomsku i političku krizu, nesposobna da brani ni svoju metropolu. Benito Musolini je uhapšen 25. jula, a novu vladu obrazovao je maršal Badoljo, koji je zabranio fašističku stranku i njene organizacije. Njemci su iskoristili oklijevanje saveznika, pa su u Italiju uputili svoje nove divizije. Tek početkom septembra Britanci prelaze Mesinski kanal i iskrcavaju se u Kalabriju. Strateški značaj Početkom avgusta 1943. godine, uoči kapitulacije Italije, Njemci su znatno ojačali svoje snage na Balkanu. U Crnu Goru, Sandzak i Hercegovinu stigle su značajne njemačke snage. Njihov zadatak je bio da u trenutku kapitulacije Italije razoružaju italijanske jedinice, zaposjednu crnogorsku obalu, onemoguće eventualno iskrcavanje zapadnih saveznika i otežaju širenje NOP-a u Crnoj Gori, Sandzaku i Hercegovini. I četnici Draže Mihailovića formirali su neke nove jedinice na tim prostorima očekujući desant saveznika. Početkom septembra 1943. godine, u vrijeme kaputulacije Italije, teritorija Crne Gore, Sandzaka i Hercegovine dobijala je sve veći strateški značaj za ishod Narodnooslobodilačke borbe, prevashodno zbog toga što se procjenjivalo da bi na tom prostoru moglo doći do iskrcavanja vojske zapadnih saveznika. Na navedenim područjima pod komandom Glavnog štaba Crne Gore i Boke djejstvovali su nekoliko partizanskih bataljona i četa. Te snage, iako skromne i malobrojne, razoružale su nekoliko italijanskih bataljona, a novoformirane partizanske jedinice oslobodile su Ulcinj i Petrovac. Presudni uticaj Kapitulacija Italije nametnula je potrebu da je Vrhovni štab NOV i POJ naredio 9. septembra 1943. da se formira Drugi udarni korpus, s komandantom Pekom Dapčevićem na čelu i Mitrom Bakićem, političkim sekretarom. Snagu Drugog korpusa sačinjavale su 2. proleterska i 3. udarna divizija, i partizanski odredi Crne Gore, Hercegovine i Sandzaka. Mjesec dana kasnije vrhovni komandat je uputio direktivu Štabu 2. korpusa o njegovim glavnim, neposrednim i narednim zadacima, s naglaskom da obezbijedi prostranu i sigurnu operativnu osnovicu za koncentraciju jače grupacije NOV Jugoslavije koja bi prodirala ka Srbiji, što je u planovima Vrhovnog štaba imalo izvanredan strategijski značaj (Zbornik NOR, tom III, knj. 10, dok. 174). Formiranje Drugog korpusa i dolazak njegovih brigada presudno su uticali na tok događaja u Crnoj Gori. U vremenu od 22. septembra do 12. oktobra 1943. snage Drugog korpusa oslobodile su: Žabljak, Pljevlja, Bijelo Polje, Kolašin, Berane, Andrijevicu, Velimlje i druga mjesta. To je uticalo na obnavljanje organa narodne vlasti, antifašističkih organizacija i mobilizaciju novih boraca. Ponovo se formiraju Durmitorski, Nikšićki, Lovćenski, Zetski, Komski, Pljevaljski, Bjelopoljski partizanski odredi, popunjavaju Četvrta i Peta crnogorska, Treća sandzačka i osnivaju nove brigade - Šesta i Sedma crnogorska i Četvrta sandzačka. ----------------------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstva RENDEL - JOVANOVIĆU Britanski ambasador kod Jugoslovenske kraljevske vlade RENDEL šalje Slobodanu Jovanoviću 4. novembra 1942. br. 146 telegrame među kojima je i broj 857 od 25. oktobra 1942. U akta je zaveo šef Vojnog kabineta Pred. vlade major Živan Knežević D. V. K. br. 179, i to 5. novembra 1942. godine. Sadržaj telegrama: Ü 857 of October 25 th. To the Yugoslav Prime Minister. I have been informed from Belgrade that it is wish of large number of Belgradians that Englić should carry out maš attacke with bombers on Topcider for their (Grps Mut) and Savski (Grp Mut). Eventual sacrifices (victims) will be forgiven generously by citizens. In Rakovic Germans are producing at great speed aeroplane motors. Press gangs take citizens and put them to forced and put them to forced labour. General Mihajlovic. V VII, Emigrantska vlada, kutija 174, fascikla 3, reg. br. 16 Prevod Br. 857, 25. oktobar (1942) Jugoslovenskom primijeru, Informisan sam iz Beograda da je želja velikog broja Beograđana da Englezi izvedu masovne napade bombarderima na Topčider jer njihove vojne snage nalaze se na prostoru oko Save. Eventualne žrtve biće velikodušno oproštene od strane građana. Njemci u Rakovici proizvode velikom brzinom avionske motore. Kaznene snage odvode građane i primoravaju ih na prinudni rad. General Mihailović. ŠTAB KOMANDE JUGOSLOVENSKIH TRUPA Str. 06.0. Br. 641 18 marta ........1943. PRETSEDNIKU VLADE B. K. LONDON Amerikanci predlažu bombardovanje vojnih ciljeva u Jugoslaviji. Vezu sa zemljom njihovim sredstvima i osobljem. Saglasni za slanje pomoći đeneralu Mihajloviću. U vezi Vašeg telegrama Str. Pov. B. K. Br. 195 javite da li da dam pismen pristanak ..... bombardovanja PUTNIK Šifrovati i poslati kao telegram. KOMANDANT, Đeneralštabni pukovnik, R. Putnik V VII, EV, k. 29 b, VK - U - 434. ŠIFROVANI TELEGRAM Poslan iz Londona 17 aprila 1943. godine u 19,05 Stigao u Kairo 18 aprila 1943 godine u 06,00 Dešifr. u Komandi 18 aprila 1943 godine u 12,00 Đeneral Draža Mihajlović br. 1440. U dogovoru sa Englezima i Amerikancima ubacite propagandni materijal koji spremite dogovorno s Denićem. Đeneral Draža Mihajlović br. 1455. Tražite od Engleza i Amerikanaca da se bombarduju traženi objekti. Sav ušteđen novac u banci dati za nabavku potreba đenerala Mihajlovića i ubacite u zemlju kao i ranije. Str. Pov. V. K. Br. 349. JOVANOVIĆ (Slobodan) VV Dešifrovao i spalio Njemačka okupacija Sudbina italijanskih jedinica poslije kapitulacije bila je različita. U Podgorici je njemačka četa kidnapovala komandanta XIV armijskog korpusa, generala Ronkalja, i pored njegovog ličnog obezbjeđenja, što je obezglavilo jaki italijanski garnizon. Diviziju „Ferara” Njemci su razoružali bez otpora. Divizija „Emilija” u Boki Kotorskoj potpomognuta ustanicima, poslije teških borbi protiv Njemaca i velikih gubitaka, biva savladana. Divizija „Taurineze” iz Nikšića i Danilovgrada pokušala je da se domogne morske obale u namjeri da se prebaci u Italiju, ali su je u tome Njemci preduhitrili, polovinu uz otpor razoružali, a druga polovina je prešla na stranu NOP-a. Divizija „Venecija”, čije je sjedište bilo u Beranama, mjesec dana se kolebala kome da priđe - četnicima ili partizanima. Poslije pregovora sa komandantom Drugog korpusa general-majorom Pekom Dapčevićem, divizija je 10. oktobra prešla na stranu NOP-a. Od dvije brigade divizije „Taurineze” i divizije „Venecija” formirana je u Pljevljima 2. decembra 1943. godine partizanska divizija „Garibaldi”. (R. Pajović) Ograničena dejstva Njemački okupator nije imao dovoljno snaga da posjedne sve gradove u Crnoj Gori, već se ograničio na uski primorski pojas sa gradovima u zaleđu: Cetinjem, Podgoricom, Danilovgradom i Nikšićem, s ciljem da taj dio obale obezbijede od eventualnog savezničkog iskrcavanja. Za to su raspolagali 118. divizijom iz sastava Petog SS brdskog korpusa i djelovima 297. divizije iz sastava 21. armijskog korpusa, kao i raznim borbenim grupama za povremene ofanzivne operacije protiv snaga NOP-a u Crnoj Gori. Njemački general-major Vilhelm Kajper, koji se nalazio na čelu samostalne Feldkomandanture 1040 za Crnu Goru i oblast Kotora, proglasom od 30. septembra 1943. godine objavio je da preuzima vlast na teritoriji bivšeg italijanskog Guvernatorata u Crnoj Gori, a 1. novembra (iste godine) saopštio je stanovništvu Crne Gore: „Njemačke oružane snage u Crnoj Gori nemaju nikakve teritorijalne ili političke zahtjeve. Njihovo je prisustvo jedino uslovljeno vojničkim potrebama”. Ciljevi zauzimanja U stvari, Njemci su zauzimanjem teritorija u Crnoj Gori nastojali da spriječe savezničko iskrcavanje. Dok je postojala opasnost od savezničkog desanta, Njemci nijesu prihvatali saradnju sa zvaničnicima četničke organizacije Draže Mihailovića, već su od četničkih pripadnika formirali razne nacionalističke formacije koje su formalno bile u nadležnosti crnogorske kvislinške Narodne uprave ili Crnogorskog dobrovoljačkog korpusa, bliskog Nedićevom Srpskom dobrovoljačkom korpusu. Kasnije nijesu zazirali ni od formalne četničke organizacije. Sredinom oktobra 1943. partizanske snage su u Ostrogu likvidirale vođstvo četničkog pokreta u Crnoj Gori, koje su sačinjavali general Blažo Đukanović i pukovnik Bajo Stanišić. Poslije njihove pogibije saradnja svih četničkih komandanata u Crnoj Gori sa Njemcima bila je javna. Četnici su se najbezbjednije osjećali u gradovima gdje su se nalazili jaki njemački garnizoni. ---------------------------------------------------- DOKUMENTI I SVJEDOČANSTVA Druga knjiga, Edizioni Bizzari Roma 1975 1) Italijanska partizanska divizija “Garibaldi” 1 Ova divizija obrazovana je 2. decembra 1943. godine od dvije italijanske operativne divizije koje su se zatekle na teritoriji Jugoslavije na dan primirja 8. septembra 1943. godine, odbile da polože oružje kada su njemačke trupe preuzele italijansku okupacionu zonu i priključile se jugoslovenskim partizanima. To su bile sljedeće operativne divizije: a) pješadijska divizija “Venezia” koja je bila raspoređena između Novopazarskog Sandzaka i Crne Gore u zoni Berane-Andrijevica, b) planinska divizija “Taurinense” raspoređena između Kotora i Crne Gore u zoni Nikšića i Vilusa. Ove divizije došle su pod komandu 2. jugoslovenskog partizanskog korpusa i dejstvovale su kao posebne divizije sve do spajanja u novoobrazovanu partizansku diviziju “Garibaldi”. Divizija “Venezia” uspjela je u oktobru da uspostavi radio vezu s otadzbinom. Na dan 16. oktobra jedan italijanski lovački avion Cz 42 spustio se na letilište u Beranama i uspostavio direktnu vezu sa komandantom divizije “Venezia” i prikupio podatke o situaciji italijanskih trupa u Jugoslaviji i potom odletio za Italiju, gdje je sretno stigao. U mjesecu septembru, oktobru i novembru obje italijanske divizije vodile su ogorčene borbe sa njemačkim nadmoćnim snagama u kojima su izgubile oko 40% svoga ljudstva, što je bio neposredni povod da se od ljudstva obje divizije obrazuje jedna partizanska divizija “Garibaldi”. U toku decembra 1943. godine ova partizanska divizija je preživjela veliku njemačku zimsku ofanzivu u kojoj je izgubila oko 3.500 ljudi u borbama u Sandzaku, Crnoj Gori i Bosni. U ovom periodu, počev od oktobra, italijansko vazduhoplovstvo je, uprkos nepovoljnih vremenskih prilika, uspjelo da italijanskim trupama u Jugoslaviji doturi vazdušnim putem (slijetanjem na pomoćno letilište ili bacanjem tereta sa padobranima) najnužnije potrebe u oružju, municiji, lijekovima i hrani. U periodu januar 1944. - februar 1945. godine jedinice italijanske divizije “Garibaldi” nastavile su partizanski rat sa Njemcima pod komandom jugoslovenskog partizanskog II korpusa na teritoriji Crne Gore, Hercegovine, Bosne i Novopazarskog Sandzaka. U ovim teškim borbama oskudni sa oružjem, hranom, odjećom i obućom italijanski partizani pretrpjeli su velike gubitke, tako da je početkom marta 1945. godine evakuisano iz Dubrovnika samo 3.500 ljudi od ukupnog broja 24.000 koliko je bilo 8. septembra 1943. godine. U borbama je izgubljeno 10.000, umrlo je od bolesti, smrzavanja i iznurenosti 8.000 ljudi, dok je ranije repatrirano u Italiju vazdušnim putem 2.500 ljudi. sud. ppor.... ŠTAB KOMANDE JUGOSLOVENSKIH TRUPA STR. OB. o. Br. 698 18 aprila 1943. V VII, EV, k. 29 g, VK-U-466. Snažan zamah Pokreta Uspjesi Drugog korpusa značajno su uticali na opredjeljenje većine stanovništva Crne Gore, koje je sve više prilazilo NOP-u. Od jeseni 1943. NOP u Crnoj Gori dobija snažan zamah i široku osnovu i bio je sve do konačnog oslobođenja u stalnom usponu. Širenje slobodne teritorije omogućavalo je rad na političkom i državnom utemeljenju nove državne zajednice. To je vrijeme snažnog razvitka Narodnooslobodilačkog pokreta i u ostalim krajevima Jugoslavije. Uz to, i međunarodni tok vojnih događaja takođe je uticao na intenziviranje partizanskog pokreta u Jugoslaviji. Saveznička pomoć partizanima u opremi i oružju bila je sve veća, kao i usklađenija koordinacija savezničkih akcija sa akcijama NOP-a u Jugoslaviji, naročito poslije Teherana. U stvari, snage NOP-a uklapale su se u šire savezničke planove i njihove interese da se onemogući izvlačenje njemačkih snaga sa jugoslovenskih prostora i njihovo angažovanje na italijanskom frontu na kome su, za razliku od drugih frontova, saveznici sporo napredovali. Krajem 1943. godine oni su bili zaustavljeni na najužem i najvišem dijelu Apenina, oko 120 km južno od Rima. Sporost i opreznost savezničkih akcija i jak njemački otpor primorali su anglo-američke snage da se zimi 1943/1944. godine zadrže na teškom planinskom terenu srednje Italije, gdje su od bolesti i hladnoće imali veće gubitke nego od protivnika. Polijeću avioni Da bi preduprijedili mogući napad njemačkih jedinica preko dalmatinske obale na pozadinu italijanskog fronta, saveznici su djejstvom avijacije i pomorskih snaga razbijali koncentraciju neprijateljskih snaga duž istočne obale Jadranskog mora. Istovremeno su zahtijevali od jedinica NOV i POJ koordinirane i snažnije akcije na tom području. Od 9. oktobra 1943. godine počinje savezničko bombardovanje gradova i komunikacija u Jugoslaviji, kao i Crnoj Gori, koje je izvršavala 99. američka bombarderska grupa stacionirana u Tunisu. Nešto kasnije avioni su uzlijetali sa aerodroma u južnoj Italiji, prevashodno iz Fođe.Od jeseni 1943. godine britanska vlada vodi politiku kompromisa, nastojeći da postigne sporazum između NOP-a i umjerenih snaga jugoslovenske buržoazije, čije je interese štitila, s ciljem da vrati kralja u Jugoslaviju, uz žrtvovanje Draže Mihailovića, čija je politika odugovlačenja i čekanja nervirala Čerčila. U svojoj pragmatičnoj politici, Čerčil se rukovodio ne onim što Draža Mihailović kao ministar vojni u jugoslovenskoj kraljevskoj vladi znači nego onim što stvarno predstavlja u antifašističkoj borbi. Dolazi Maklin Draža Mihailović se deklarativno izjašnjavao kao antifašista, ali nije bio raspoložen za oružane akcije protiv sila Osovine držeći se gesla da se treba pripremiti, pa kad Njemci budu potučeni na Istočnom frontu i kad počnu da napuštaju jugoslovenski prostor, onda stupiti u djejstvo. Uz to, njegovi komandanti su otvoreno sarađivali sa okupatorom ne samo u Crnoj Gori nego i u Srbiji. Slijedeći pragmatičnu politiku i na osnovu prikupljenih podataka o stanju na jugoslovenskom prostoru, Čerčil je odredio brigadira Ficroja Maklina, kao svog ličnog predstavnika, za komandanta misije sa instrukcijama Ministarstva spoljnih poslova da pokuša uspostaviti vojnu saradnju između četnika Draže Mihailovića i NOP-a, kao i svih drugih elemenata pokreta otpora pod vođstvom glavnog komandanta za Srednji istok. F. Maklin je stigao u Jugoslaviju 17. septembra 1943. i bio odmah primljen kod Tita. --------------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstva IZVJEŠTAJ ŠTABA ČETVRTE PROLETERSKE BRIGADE OD 12. OKTOBRA 1943. GOD. ŠTABU DRUGOG UDARNOG KORPUSA NOV I PO JUGOSLAVIJE O BOJEVIMA BRIGADE OD 7. DO 12. OKTOBRA I RAZVOJU DOGAĐAJA U CRNOJ GORI ŠTAB IV PROLETERSKE BRIGADE Broj 20. 12. oktobra 1943. god. u 09,00 čas. ŠTABU II UDARNOG KORPUSA .. Noću 10/11. ov. mj. čulo se hučanje avionskih motora i detonacije. Pretpostavljamo da su Englezi bombardovali Podgoricu. Kao reakcija na ovo 11. ov. mj. prije podne dva njemačka lovca “Meseršmita” izviđali su teren od Kolašina do Podgorice. S drugarskim pozdravom SMRT FAŠIZMU - SLOBODA NARODU! (M. P.) Politički komesar Komandant p.pukovnik Vojo Nikolić Ljubo Vučković Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda, Vojnoistorijski institut Beograd, tom III, knjiga 5, dok. br. 98 (Dalje Zbornik NOR-a...) NAREĐENjE ŠTABA DRUGOG UDARNOG KORPUSA NOV I PO JUGOSLAVIJE OD 15. OKTOBRA 1943. GOD. ŠTABU DRUGE PROLETERSKE DIVIZIJE ZA DOČEKIVANjE ENGLESKIH AVIONA I RASPODJELU DOBIVENOG MATERIJALA ŠTAB II UDARNOG KORPUSA NOV JUGOSLAVIJE Str. Pov. br. 94 15. oktobra 1943. god. ŠTABU II PROLETERSKE DIVIZIJE Pljevlje Od Vrhovnog štaba NOV i POJ dobili smo radiogram sljedeće sadržine: “Čekajte engleske avione u Pljevlje od 17 do 19 ov. mj. Znaci kao i prije”. Avione ćete čekati od 20 časova uveče do 2 časa izjutra sjutrašnjeg dana. Čim stigne engleska misija uputićete je za Kolašin i sa njom ćete uputiti pola dobijenog materijala, a ostalo ćete podijeliti na II proletersku i III sandzačku brigadu. Mi se danas prebacujemo za Kolašin, te ćete nam poštu slati na tom pravcu. Još jednom vam napominjemo da nam javite čim blizu Pljevalja stigne V krajiška divizija, da bi komandant korpusa došao u Pljevlja u cilju koordinacije akcije te divizije i našeg korpusa. U Berane ostaje drug Lune kao komandant Udarne grupe u koju ulaze: dva bataljona II proleterske, jedan bataljon IV proleterske, jedan bataljon Sanxačke i Beranski udarni bataljon. Poslije dolaska Krajiške divizije izvršićemo novi raspored jedinica. S drugarskim pozdravom Odvažni ambasador Misija sa brigadnim generalom Ficrojem Maklinom na čelu bila je predstavnik savezničkog komandanta za Sredozemlje generala Vilsona, za razliku od prve misije iz maja 1943. godine, koju je poslao SOE (Special Operations Executive) i bila samo s njom u vezi. To je bio svojevrsni vid priznanja NOV kao ravnopravne vojne formacije. Ficroj Maklin je bio čovjek sa diplomatskim i političkim iskustvom, pronicljiv da se snađe u veoma kompleksnoj situaciji na jugoslovenskom prostoru. Imao je po jednog oficira sa radio-stanicom kod svake veće partizanske komande, koje su bile u vezi s njim i u vezi sa savezničkim bazama za snabdijevanje i mogle su organizovati da snabdijevanje bude izvršeno prema planu. Već u novembru 1943. godine, Maklin je predložio britanskoj vladi i Vojnoj komandi Sredozemlja da se prekine sa podrškom četnicima Draže Mihailovića, da se poveća pomoć partizanima i obezbijedi njeno doturanje morskim putem, da se u Jugoslaviji bombarduju iz vazduha značajni ciljevi i da emisija radio-stanice BBC i druga propaganda budu na fonu britanske vlade. Pored toga, Maklin je uspio da ubijedi generala Vilsona da prihvati vojnu misiju Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, čiji je sastav Tito saopštio krajem oktobra 1943. Baza u Bariju Nezavisno od kontakata Vrhovnog štaba NOV i britanske vojne misije, štab IV operativne zone poslao je početkom oktobra 1943. Sergija Makieda u Bari da pregovara sa saveznicima. Uspio je da stigne u Ajzenhauerov štab, gdje mu je obećana pomoć u sanitetskom materijalu, oružju i municiji i doturi brodova u Italiji, gdje je trebalo da je prihvate partizani. U tu svrhu formirana je Baza NOVJ u Bariju, kao organ za prijem ranjenika, vojne pomoći i hrane, kao i za prihvatanje italijanskih vojnika hrvatskog i slovenačkog porijekla iz Istre i Slovenačkog primorja, koji su željeli da se pridruže NOP-u. Dolazak britanskog brigadira Ficroja Maklina na čelo britanske misije u Jugoslaviji bio je lični izbor Vinstona Čerčila koji ga naziva „odvažni ambasador - vođa kod ovih u progonu prekaljenih gerilaca”. „On nije upućen da bude neki politički savjetnik nego značajni šef jedne misije od koje se iziskuju i vojničke i civilne vrline”. Branko Petranović s razlogom ističe da je dolazak F. Maklina u Jugoslaviju označio otvaranje novog poglavlja - političkog i vojničkog u britanskim odnosima sa partizanima. Ferišev izvještaj Izvještaji Frederika V. Dikina i Ficroja Maklina značajno su pomogli saveznicima da saznaju ko je ko u Jugoslaviji; da su partizanske snage jedini faktor otpora i da su četnici ogrezli u kolaboraciji; da je NOP osobena samostalna snaga, nezavisna od uticaja sovjetske doktrine i prakse i da će NOV i ubuduće biti vladajući faktor u Jugoslaviji. U tom smislu veoma je karakterističan i izvještaj američkog majora Lina Feriša, ličnog obavještača Franklina Ruzvelta, predsjednika SAD, koji je realno sagledao snagu NOP-a i o tome izvijestio svoj centar u Sjedinjenim Američkim Državama. Ferišev izvještaj Ruzvelt je, prema Čarlsu Bolenu, predao Staljinu na Teheranskoj konferenciji, gdje je došlo do priznanja NOVJ kao vojnog činioca antifašističke koalicije. Na taj način NOP je u Teheranu (28. XI - 1. XII 1943) dobio priznanje zaraćene strane kojoj treba pomoći “u najvećoj mogućoj mjeri u snabdijevanju i materijalu, kao i operacijama komandosa”. ------------------------------------------------------------ Dokumenti i svjedočanstva IzvjeŠtaj majora SAD-a Linna M. Farisha o posjeti NarodnooslobodilaČkoj vojsci Jugoslavije, Bari, 29. oktobra 1943. Povjerljivo Bari, Italija, 29 oktobra 1943. Predmet: Preliminarni izveštaj o posjeti Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije. Upućeno: Majoru Louisu Huotu, Ispostava OSS, Bari. 1. Dolje navedeni zaključci formirani su na osnovu ličnih zapažanja na terenu kod Narodnooslobodilačke vojske u vremenu od 17 septembra do 27 oktobra 1943. 2. Partizanski pokret ima mnogo veći vojni i politički značaj nego što se obično u spoljnjem svijetu misli. 3. Partizani su isključivo sopstvenim naporima, boreći se s Njemcima, Italijanima, ustašama i četnicima, stvorili slobodnu teritoriju, ne malog prostranstva, potpuno opkoljenu neprijateljskim trupama. Na toj teritoriji muslimani, hrišćani, Srbi, Hrvati, Slovenci, članovi Komunističke partije - svako lice bilo koje vjeroispovesti i političkih ubjeđenja - mogu da izraze svoje mišljenje o tome na koji način, po njihovom ubjeđenju, treba voditi poslove zajednice. 4. Takva situacija je, po svoj prilici, jedinstvena u cijeloj okupiranoj Evropi. Partizani su u kontaktu s oslobodilačkim grupama u svim susjednim zemljama. Priličan broj italijanskih trupa bori se na njihovoj strani u organizovanim jedinicama. Izgleda sasvim izvjesno da će način na koji se pokret razvija, da će način života koji oni odluče da prihvate, imati velikog uticaja na sve balkanske zemlje, a vjerovatno i na veći dio Evrope. 5. Prvobitni otpor okupatorskim silama Osovine i njihovim domaćim kvislinzima poslije poraza regularne jugoslovenske vojske proizišao je iz nepokolebljive volje raznih izolovanih grupa da ostanu slobodne. Izuzetno povoljne geografske prilike pomogle su tim odredima da se održe uprkos strahovitoj nadmoćnosti. 6. Komunistička partija, naročito poslije njemačkog napada na Sovjete, aktivno je organizovala grupe otpora, ali je njena glavna prvobitna funkcija u partizanskom pokretu bila da stvori ilegalnu organizaciju preko koje će izolovane grupe moći međusobno da opšte i da se spoje u jedno zajedničko tijelo. 7. Komunistička partija nije uspjela u svom prvobitnom pokušaju da organizuje pokret na striktno partijskim linijama, pa je realistički odlučila da okupi sve raspoložive snage, bilo kojeg karaktera, protiv zajedničkog neprijatelja. Tako je Komunistička partija teorijski samo jedan od elemenata partizanskog pokreta, ali je veoma aktivna i očevidno je da njeni ideološki veoma izgrađeni članovi ulažu sve napore da strukturu novorođene države oblikuju prema svojim društvenim, političkim i ekonomskim ubjeđenjima. 8. Prosječnom partizanskom vojniku i civilu nesumnjivo je bilo milo da se sretne sa članovima savezničke misije. Kao Amerikanac, posmatrač je povremeno čak bio zbunjen oduševljenim prijemom na koji je nailazio i snažno izraženom vjerom naroda da će mu Sjedinjene Američke Države priteći u pomoć. To je naročito bio slučaj s onima koji imaju rođake ili prijatelje u Americi, a nije bilo ni jednog posjećenog sela, jedinice ili grupe bilo koje vrste, gdje nije bilo takvih ljudi. To je istinito činjenično stanje, kojem je posmatrač posvetio izuzetnu pažnju. Organi narodne vlasti Saradnja saveznika i NOP-a bila je intenzivna i obostrano korisna. Snage NOP-a dobijale su pomoć u raznovrsnom materijalu, a za uzvrat svojom borbenošću štitili su desni bok savezničkih snaga u Italiji i na taj način zadržavale znatne njemačke snage u Jugoslaviji. Rukovodstvo NOP-a vršilo je intenzivnu propagandu prikazujući, s pravom, četnički pokret Draže Mihailovića kao saradnički sa okupatorom, čime je zadavalo udarac i jugoslovenskoj kraljevskoj vladi. Odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a bile su dodatni argument u politici NOP-a. Saveznici odlučuju da uskrate pomoć četnicima Draže Mihailovića i da povuku svoje misije od njega, što se i desilo do kraja maja 1944. Početkom decembra 1943. prihvaćena je vojna misija NOP-a, koja se zadržala u Aleksandriji zbog toga što se u Kairu nalazila jugoslovenska izbjeglička vlada. Iako vojna, misija NOP-a imala je prevashodno politički zadatak kako bi se dobila puna ravnopravnost u saradnji sa saveznicima. Vrhovni štab je nastojao da uz pomoć saveznika izgradi modernu regularnu armiju, koja će pored pješadijskih imati tenkovske, artiljerijske, vazduhoplovne i jedinice ratne mornarice. Zasjedanja u Kolašinu Sa dolaskom sovjetske vojne misije, tri velike sile bile su predstavljene u Vrhovnom štabu i time je NOP priznat kao jedini predstavnik jugoslovenskih naroda koji su se dobrovoljno organizovali za borbu protiv okupatora. Uspjesi Drugog korpusa značajno su uticali na borbeno raspoloženje u Crnoj Gori, koje je imalo za posljedicu širenje slobodne teritorije i uspostavljanje organa narodne vlasti. Osnivačka skupština Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke, održana u Kolašinu 15. i 16. novembra 1943. godine, uz učešće 538 delegata, potvrdila je vojničku i političku nadmoć NOP-a. Borbeno i političko raspoloženje bilo je izrazito, naročito kod crnogorske omladine, koja je 25. i 26. novembra 1943. održala svoj Prvi kongres Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Crne Gore i Boke u Kolašinu, uz učešće 700 delegata. Početkom decembra (5. i 6) iste godine, takođe u Kolašinu, održan je Osnivački kongres Antifašističkog fronta žena Crne Gore i Boke, uz učešće 400 predstavnica - delegata. Sredinom 1944. (Kolašin, 16. jul) konstituiše se Narodnooslobodilački front Crne Gore i Boke, kao masovna antifašistička organizacija, sa zadatkom da okupi sve rodoljubive snage, bez obzira na njihovu političku, partijsku, nacionalnu i vjersku pripadnost, u cilju što uspješnije borbe protiv okupatora i njegovih domaćih saradnika i izgradnje nove državne zajednice na osnovu odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Široka mobilizacija Politički rad i vojni uspjesi NOP-a doprinijeli su borbenom raspoloženju i mobilizaciji novih boraca za ratne brigade. Krajem 1943. i početkom 1944. godine u Crnoj Gori su formirane četiri nove brigade i popunjene stare novim borcima. Snagu Drugog korpusa sačinjavale su pet divizija NOVJ sa italijanskom partizanskom divizijom „Garibaldi”. To je omogućilo jedinicama Drugog korpusa da se odupru snagama okupatora i održe prostor sjeverne Crne Gore, Hercegovine i zapadnog Sandzaka, koji je imao važan strategijski značaj za snage Narodnooslobodilačke vojske, koje će iz centralnih i zapadnih krajeva Jugoslavije biti upućivane u Srbiju. --------------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstva b) Intervencija italijanske avijacije u bici za evakuaciju Berana (24. oktobra) - Prije početka ove bitke italijanske trupe su držale: Berane, Andrijevicu, Mateševo i Kolašin zajedno sa jugoslovenskim partizanima, koji su držali Pljevlja, Prijepolje i Bijelo Polje. Njemci su uputili ofanzivu pravcima: Podgorica-Mateševo, Peć-Andrijevica i Rožaj-Berane. Za vrijeme ove bitke divizija „Venezia” je neprekidno tražila pomoć avijacije, koju je u prvo vrijeme ukazala saveznička avijacija jakim vazdušnim napadima na njemačke aerodrome i njemačke trupe u dane 21. i 22. oktobra. Na dana 20. oktobra uslijed pogoršane situacije italijanske trupe su bile prinuđene da se povuku u pravcu Mojkovca, Šahovića i Pljevalja, s tim da je radio-stanica premještena u pravcu Bijelog Polja. Intervencija italijanske avijacije je bila 22, 23. i 24. oktobra. Kasno izjutra 22. oktobra jedan par lovaca Mc 205 izvršio je ofanzivno izviđanje duž puteva u zoni Skadar-Berane-Podgorica. Jugoistočno od Berana primijećene su borbe na jednom visu, eksplozije i požari zapaljene šume. Na dijelu puta Berane-Andrijevica primijećen je pokret njemačkih motorizovanih trupa koje se kreću u pravcu borbene zone. Oko 10 km južno od Berana primijećena je koncentracija njemačkih trupa sa oko 60 motornih vozila. Aerodrom Berane izgledao je oštećen. Italijanski lovci izvršili su 5 mitraljiranja na putu Berane-Andrijevica uništavajući: jedan teški automobil za transport trupa, jedan artiljerijski voz, jedan drugi automobil i jedan motocikl. Neprijateljska protivavionska vatra bila je slaba. Sljedećeg jutra (23. oktobra) prilikom ofanzivnog izviđanja u zoni Andrijevica-Berane i na putevima jugoistočno od Berana druga lovačka patrola od 2 Mc 205 primijetila je jak pokret motornih vozila kojim su transportovane trupe i pokrete trupa pješke u pravcu sjevera. Tom prilikom zapaljena su dva teška automobila mitraljiranjem na putu jugoistočno od Berana. Istog jutra (23. oktobra) 10 italijanskih aviona (6 Re 2002 i 4 Mc 205) bombardovali su u obrušavanju i mitraljirali u zoni Berana njemačke trupe u mjestu i pokretu. Tri aviona Re 2002 vratili su se iz tehničkih razloga, 1 avion Re 2002 oborila je neprijateljska protivavionska vatra u dolini ka pravcu Berane-Podgorica, dok su preostala 2 Re 2002 napala 2 njemačka lovca Me - 109, u borbi koja je potom nastala oboren je jedan njemački i jedan italijanski avion Re - 2002. Ofanzivno izviđanje u zoni Andrijevica-Berane ponovljeno je izjutra 24. oktobra sa 2 aviona Me 205 koji su primijetili nekoliko neprijateljskih motornih vozila upućenih u pravcu Berana, barake su izgledale uništene, a aerodrom u Podgorici izgledao je napušten. Ukupno za ova tri dana (22-24. oktobra) izvršeno je 16 letova i 4 akcije (zadatka), oborena su 2 neprijateljska aviona i izgubljena 2 aviona Re 2002, a mitraljiranjem uništena su 4 neprijateljska automobila i razna druga zemaljska sredstva. Za Njemce Balkan imao izuzetan strategijski znacaj Za Njemce Balkan uopšte i Srbija posebno imali su izuzetan strategijski značaj od jeseni 1943, pogotovo poslije proboja njemačkog fronta u Italiji. Savezničke snage su ušle u Rim u junu 1944. godine. Šestog juna počela je operacija „Overlord” iskrcavanjem zapadnih savezničkih trupa u Normandiji. Snage Crvene armije nezadrživo su se približavale Rumuniji. Njemačka Grupa armija “E”, jačine oko 400 000 boraca, nalazila se u Grčkoj i Albaniji, a njeno izvlačenje na sjever ugrožavalo je napredovanja sovjetskih jedinica, snažni razmah narodnooslobodilačke borbe u Srbiji i Makedoniji i prodor jedinica NOVJ iz Bosne i Crne Gore. U novonastaloj situaciji, kada se težište narodnooslobodilačke borbe prenosilo sa zapada Jugoslavije na istok, Srbija je dobijala „specijalan značaj kao Vandeja jugoslovenske revolucije i monarhistički centar, antifašistički ali i antipartizanski raspoložena, s kojom je narodnooslobodilački pokret tek trebao da se „izmiri” (B. Petranović, Istorija Jugoslavije, II, 321). Uz to, sve izraženija aktivnost NOV u Srbiji doprinosila je bržem raspadu četničkog pokreta. I rukovodstvo NOP-a je pridavalo veliki vojni i politički značaj Srbiji, posebno sa stanovišta međunarodnog priznanja nove Jugoslavije. Da bi omogućili izvlačenje svojih jedinica - Grupe armija “E”, Njemci su pomno pratili koncentraciju snaga NOVJ na teritoriji Drugog korpusa, koje su se pripremale za prodor u Srbiju. U julu 1944. formirana je Operativna grupa divizija, koju su sačinjavale: 2. proleterska, 5. krajiška i 17. istočnobosanska divizija. Snage Operativne grupe počele su se prikupljati u širem rejonu Berana, pod komandom Peka Dapčevića. Da bi razbile snage Operativne grupe NOVJ i odbacili je što dalje od granice Srbije, Njemci su preduzeli Andrijevačku operaciju („Draufgenger”) u vremenu od 18. do 28. jula 1944. godine. Njemačkom operacijom rukovodio je štab 5. brdskog korpusa. U operaciji su učestvovale: 21. divizija „Skenderbeg”, 14. puk 7. SS divizije „Princ Eugen”, 2. bataljon njemačkog puka „Brandenburg”, borbene grupe „Štripel” i „Bendl”, legija „Krempler”, djelovi njemačkog 5. policijskog motorizovanog puka, djelovi 24. bugarske divizije i četnički Četvrti jurišni korpus - sa donjeg toka Uvca u pravcu Priboja („Vojna enciklopedija”, knj. 1, 149-150). Njemci su 19. jula zauzeli Andrijevicu, ali su poslije savezničkog bombardovanja 24. jula i protivnapada Drugog korpusa i 5. i 17. divizije bili prinuđeni da odustanu od prodora prema Beranama i da se noću 24/25. jula povuku iz Andrijevice u pravcu Murine. Na taj način je planirana neprijateljska operacija doživjela neuspjeh uz velike gubitke. Andrijevačkom operacijom Njemci nijesu uspjeli da odbace snage NOV od granice Srbije, tako da je Operativnoj grupi divizija uspjelo da od kraja jula do 9. avgusta prodre u južnu Srbiju, forsirajući Ibar pod borbom i na Kopaoniku potuče četničku 4. grupu jurišnih korpusa. ------------------------------------------------------------ Dokumenti i svjedocanstva Br. 1 DIMITROV1 - STALJINU Drugu Staljinu, Danas sam primio sljedeću šifrovanu poruku od druga Valtera (Jugoslavija): “Neophodno je zamoliti Engleze da bombarduju Sarajevo, gdje se nalazi 300 aviona i Zagreb, gdje se nalazi 700 aviona. Takođe, treba bombardovati i gradove: Pljevlja, Mostar, Peć, Bijelo Polje, Nikšić i Podgoricu”. 22. maj 1943. /G. Dimitrov/ “Blic”, 5. maj 1997, str. 7. Prema navodu “Blica” dokument je preuzet iz Arhiva Kominterne - Moskva, oznaka 495074-595. Br. 2 PORUKA NAČELNIKA VOJNE MISIJE SSSR U JUGOSLAVIJI N. V. KORNEJEVA KOMANDANTU TRUPA TREĆEG UKRAJINSKOG FRONTA MARŠALU SOVJETSKOG SAVEZA F. I. TOLBUHINU 13. oktobar 1944. Maršal Tito je tražio 14. i 15. oktobra da se bombarduju sledeći ciljevi u Jugoslaviji: 1. Kraljevo - tamo je došlo 8.000 četnika i mnogo Nemaca; 2. Priština - skladište benzina i, po podacima Jugoslovena, tamo se priprema smeštaj za prihvat dveju nemačkih pešadijskih divizija koje treba da tuda prođu 13-15. oktobra. 3. Železnička pruga u Ibarskoj dolini, Kraljevo - Priština. O Vašoj odluci molimo izvestite maršala Tita. CAMO RF, f. 243, op. 2912, d. 136, 1. 181. Iz knjige Odnosi Jugoslavije i Rusije (SSSR) 1941-1945. Dokumenti i materijali, Beograd 1996. Priredio dr Branko Petranović i dr., dok. br. 447, str. 567. Br. 4 VOJNI IZASLANIK KRALJEVINE JUGOSLAVIJE u Turskoj. Pov. Br. 188 31. maja 1944 god. Ankara Mere da se prestane sa bombardovanjem. MINISTARSTVU VOJSKE, MORNARICE I VAZDUHOPL. Povodom bombardovanja Beograda, Niša i drugih gradova u Jugoslaviji odmah po mome dolasku u Ankaru preduzeo sam živu akciju kod ovdašnjih vojnih i vazduhoplovnih prestavnika Velike Britanije i Američkih Sjedinjenih država da se tome stane na put. Isto je to učinio i Gospodin Ambasador u ovdašnjim britanskim i američkim diplomatskim krugovima. U vezi prednjeg dostavljam u prilogu / sprovodni akt i jedan “pro memoire” dostavljen britanskom vazduhoplovnom izaslaniku. Sličan takav “pro memoire” dostavio sam i američkom vojnom izaslaniku. S molbom na znanje. VI ŠTAB Vojni izaslanik, ODELJKA VRHOVNE KOMANDE brigadni đeneral Kraljevine Jugoslavije Velimir Ranočović Ob. O. Br. 4504 16 juna 1944 Uzeti potrebni podaci o bombar- dovanju Beograda. U a k t a. Zast. Šefa 2 Otseka, ppukovnik (potpis nečitak) A VII, EV, K. 29, br. 15/4-1, 4504. Borbe na Durmitoru Draža i Tito tražili bombardovanja. Napadi na nedužne civile umjesto na okupatorske jedinice. Dugo ćutanje o preko dvije hiljade žrtava. Crnogorski gradovi pod tepisima bombi. Dokumentarna hronika jedne doskora zatamnjene strane naše novije istorije Poslije odlaska Operativne grupe divizija NOVJ iz Crne Gore u Srbiju na teritoriju Drugog korpusa stigli su djelovi 1. proleterskog korpusa. Istovremeno, Njemci potiskuju 12. vojvođanski korpus iz istočne Bosne, ali ne uspijevaju da njega i 6. proletersku ličku diviziju spriječe da pređu u Crnu Goru. Na taj način sredinom avgusta u sjeverozapadnoj Crnoj Gori i zapadnom Sandzaku nalazile su se snage 1. proleterskog, 2. udarnog i 12. korpusa (sedam divizija NOVJ od kojih četiri Drugog korpusa). Na ovo su brojne njemačke i kvislinške snage odgovorile Durmitorskom operacijom („Ribecal”), koja je od 12. do 26. avgusta 1944. izvedena na teritorije Crne Gore i istočne Bosne, s ciljem da se snage Prvog proleterskog, Drugog udarnog i Dvanaestog korpusa odbace i spriječi njihov prodor u Srbiju. Poseban cilj Neprijatelj je imao i poseban cilj - da snage Drugog korpusa opkoli, nabaci na masiv Durmitora i tu uništi. Borbe su bile veoma žestoke protiv znatno nadmoćnijih neprijateljskih snaga (djelova četiri njemačke divizije: 7. SS „Princ Eugen”, 21. SS „Skenderbeg”, 297. pješadijske i 369. legionarske „Vražje”; glavnine 1. brdske, zatim 363. puka 181. divizije, borbene grupe „Štripel” i „Bendel”, legije „Krempler”, 2. puka „Brandenburg” i djelova 12. tenkovskog bataljona i 201. brigade jurišnih topova i jedne pukovske borbene grupe bugarske 24. divizije, kao i brojnih četničkih snaga iz istočne Bosne, Hercegovine, Sandzaka i Crne Gore). Jedinice NOVJ bile su prinuđene da se povlače prema masivima Durmitora i Volujaka. Njihov manevar bio je otežan zbjegovima naroda i velikim brojem ranjenika. U Durmitorskoj operaciji nije učestvovala saveznička avijacija svojim borbenim akcijama, ali je znatno olakšala situaciju time što je 22. avgusta 1944. godine, na zahtjev Vrhovnog štaba, sa improvizovanog aerodroma u Breznama evakuisala svojim avionima u Italiju 1059 ranjenika i bolesnika. Iza leđa neprijatelja To je predstavljalo značajan psihološki efekat i povećalo manevarsku sposobnost jedinica i tako je izbjegnuto ne samo uništenje već je preduzeta i inicijativa u borbi. Prvi proleterski korpus, uz podršku 37. sandzačke divizije Drugog korpusa, probio se preko Priboja za Srbiju i razbio brojne četničke snage na Zlatiboru i kod Jelove gore. Dvanaesti korpus se manevrom preko istočne Bosne prebacio početkom septembra kod Starog Broda preko Drine i nastavio djejstva u zapadnoj Srbiji. Neprijateljske snage nijesu uspjele da onemoguće prodor drugog ešalona NOVJ u Srbiju. Jedinice Drugog udarnog korpusa, pod komandom generala Radovana Vukanovića, uspjele su vještim manevrom da se ubace iza leđa neprijatelju i do kraja avgusta ponovo oslobode Kolašin, Mojkovac, Šavnik, Andrijevicu i Berane, a uskoro zatim i druga mjesta. U Durmitorskoj operaciji učestvovao je i Crnogorski dobrovoljački korpus Pavla Đurišića sa tri puka. Jedan od tih pukova, tzv. „Gvozdeni” je doživio težak poraz. U borbama u rejonu Ćeranića gore i na Krnovu Sedma crnogorska udarna brigada i jedan bataljon Ozne porazili su četnički “Gvozdeni puk”, koji je imao 350 mrtvih, veći broj ranjenih i oko 300 zarobljenih boraca, od kojih je 130 odmah stupilo u partizanske jedinice. ---------------------------------------------------- Dokumenti i svjedočanstva OPERACIJSKI DNEVNIK PRVOG BATALjONA 14. PJEŠADIJSKOG PUKA 7. SS DIVIZIJE “PRINC EUGEN” ZA VRIJEME OD 1. JULA DO 22. AVGUSTA 1944. GODINE I batalj. 14 SS brd. lov. puka Štab batalj. 3. IX. 44 14 SS brdskom lovačkom puku Borbeni izvještaj o akcijama od 1. VII.- 22 VIII. 44 ..................................................................................... 1. VII. 44. Do 20.30 časova bataljon zauzima polazni raspored sa zadatkom da zauzme Berane. Ojačana 3 četa u Bioču sa zadatkom da noću forsira rijeku i da visinskim grebenom zapadno od ... 16. VIII .44. Lijeva napadna grupa u 11.00 časova nadire na Zečju Glavu (k. 1245), srednja napadna grupa u 12.00 časova na k. 1270 - Barice, desna napadna grupa u 13.00 časova na Prisoje - Vrščić. U 21.00 čas dostignuta je naređena linija: k. 1281 - Goli Krš, k. 1492 - k. 1396 - k. 1412 - Duga, k. 1230. Veza sa II/14 bataljonom na Radoviću. Bat. komand. mjesto k. 1412 Klanac. Vrijeme: kiša. Jedinice: kao prošlog dana. Utrošak municije: 350 mitr. metaka 100 puščan. metaka 31 metak sred. bacača Sopstveni gubici: - Neprijateljski gubici: izbrojano 6 mrtvih. 17. VIII .44. Bataljon bez naročitih događaja na ranijoj liniji odbrane.Vrijeme: kiša. 18. VIII .44. U 09 časova bataljon polazi u napad u južnom pravcu u tri napadne kolone. Bez dodira sa neprijateljem dostignuta je linija: Grubanova Gora - Vrhovi - Orlovača - Lisa, k. 1509. Bat. komand. mjesto Orlovača. Vrijeme: promjenljivo. Jedinice: kao prošlog dana. 19. VIII.44. Bataljon se prikupio kod pukovskog komandnog mjesta u Draškovini i otišao na prostoriju Mataruga. U naslonu na jedinice vojske zauzet je zaprečni položaj od Katabuna - k. 975 - k. 1203 - k. 1182. Bat. komand. mjesto: Tulovo. Vrijeme: lijepo. 20. VIII .44. Bataljon maršuje preko Ivanovog Polja za Pljevlja 18.00 čas. Neprijateljske jake snage nalaze se na prostoriji sjeverno od Pljevalja i ugrožavaju grad. I/14 bataljon sa 2 batalj. MFK za noć preuzima odbranu. Pljevlja nisu napadnuta. Bat. komand. mjesto Pljevlja. Vrijeme: vedro. Jedinice: I/14 bataljon, 2 bataljona MFK, magljenik, p.t. top, dijelovi vojske. 21. VIII .44. Bataljon je motorizovanim maršem prebačen na sedlo Jabuka. U 21.00 čas pošao na sjever. Vrijeme: lijepo. 22. VIII.44. U 05.00 časova dostignuto je Brašansko Brdo (k.1305). Bataljon je produžio nastupanje i stigao u 08.00 časova na Borak (k. 1423). Dva neprijateljska izviđača pobjegla su u pravcu sjeveroistoka, u 12. 00 časova dostignut je Miliješ. Izviđačke patrole upućene su prema Biču i Priboju. U Biču nema neprijatelja, Priboj posjednut sa slabim neprijateljskim snagama. Bat. komand. mjesto Gradiberine. Vrijeme: lijepo. Jedinice: I bataljon, 1 pt. top, 1 magljenik. Usporavanje povlačenja
|
