| Naslovna | O projektu | Saradnički program | Knjiga utisaka | Kontakt |

Mijat Šuković:
USTAV ZA KNjAŽEVINU CRNU GORU OD 1905.

Mijat Šuković

Prvi ustav Crne Gore bitan je činilac crnogorskog državnog, kulturnog i ukupnog identiteta i subjektiviteta u crnogorskoj istorijskoj vertikali

Prelomno vrijeme

Složena je tematika koja se obrađuje u monografskoj studiji sa naslovom Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. u svom vremenu. Ovaj Ustav donesen je i važio je u vremenu kada je prelomno rješavana sudbina crnogorske države i crnogorskog naroda, crnogorskog prostora. U vremenu borbe države Crne Gore za svoj opstanak – kako je jedan istoričar i naslovio jedno od svojih djela u kojima je obrađivao političko-događajnu istoriju Crne Gore u periodu od 1903. do 1918. godine. U politički i duhovno najburnijem periodu crnogorske istorije. Jedan je od činilaca rješavanja sudbine crnogorske države i crnogorskog naroda. Zato su njegovo donošenje, oživotvorenje i njegovi efekti, njegovo grubo i pomoću vojne sile gaženje 1918. godine, izuzetno važna tema crnogorske istorije. Državotvorne, pravne, političke, kulturne i ukupne. Ne istorije u značenju samo nizanja događanja već kao smisaone cjeline. Važnost njegova obavezuje da se što preciznije i što je najviše moguće činjenično utemeljeno prikažu: karakteristike vremena, istorijske situacije, u kojoj je odlučeno da se donese i njegova sadržina, da se ocijene njegova vrijednost, njegova uloga i značaj u učvršćivanju i modernizaciji crnogorske države i razvojnom usponu crnogorskog društva.

Složena tematika

Složenost tematike uvećava činjenica da u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima preovlađuje i dominira, punih osam decenija, ponavljanje i prepričavanje, iz rada u rad, samo sa približavanjem stručnoj i naučnoj leksici, sadržine dokumenata jedne partijske provenijencije o koncepciji, sadržini vrijednosti i značaju Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine. Političke grupacije koja je pobjednik u političkim borbama. Komentara i ocjena njegove sadržine, vrijednosti i njegovog značaja koje su iskazali predvodnici političkih činilaca koji su se protivili njegovom donošenju i osudili ga. Komentare i ocjene koje su oni iskazali i javno objavili, kao jedna politička grupacija, u procesima ustavnih i političkih borbi od 1905. do 1910. godine. Političkih činilaca koji su, po riječima dvojice njihovih predvodnika – Jovana Đonovića i Todora Božovića – za osnovu imali „velikosrpsku politiku, kojoj su ostali verni do njenog ostvarivanja Odlukom Podgoričke skupštine 1918“. Odlukom kojom je: pogažen, ponižen i ukinut Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine, ukinuta država Crna Gora, njena teritorija. kao “priključak” prisajedinjena teritoriji države Srbije, njen narod stavljen pod vlast dinastije vladajuće u Srbiji. Sadržina komentara i ocjena koje su iskazali, prirodno i logično, rukovodeći se političkim interesima, potrebama i ciljevima politike koja je bila osnova i smjer njihovog djelovanja i političke borbe za njeno ostvarivanje i opravdavanje, motivisani željom za pobjedu suparnika po svaku cijenu. Politički-interesno pristrasno.
Još određenije, sadržina komentara i ocjena koje je iskazala samo jedna grupacija političara u političkim borbama od 1905. do 1911. i potom od 1916. do 1918. godine, fundamentalna je premisa, noseća teza, matrica, duhovni okvir, u dosadašnjoj istoriografiji i pravno-istorijskiim radovima. Suprotno zlatnom pravilu istorijske nauke da “istoriografija osporava neprikosnovenost svake izrečene ocene u nekadašnjoj političkoj borbi” i da “u suprotnom, istorijska nauka ne bi imala razloga da postoji” (Branko Petranović, Istorijske kontroverze, Beograd, 1998, str. 264.). Iz njih je ta suština ugrađena i u udžbenike, iz kojih generacije već punih osam decenija uče da je puna i neporeciva istina ono što je u političkim i ustavnim borbama kazala samo jedna politička grupacija i na tome oblikuju svoja znanja i svoju svijest. To sadržini preovlađujućih i dominirajućih sadržaja u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima daje nemjerljivu ulogu i značaj.

Ocjene koje preovlađuju

Stanovišta i ocjene koji preovlađuju i dominiraju u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima su:
1. Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine je oktroisani. Samo po sebi to dokazuje da je društveno nevrijedan i beznačajan.
2. Donesen je da pravno učvrsti i zaštiti neograničenu vlast tadašnjeg crnogorskog vladaoca – Nikole I Petrovića Njegoša – i vladarske kuće, da osigura nastavljanje i legalizaciju vladarskog apsolutizma, a ne da uspostavi demokratskiji poredak.
3. Ništa na bolje nije promijenio u stvarnosti. Bio i ostao apsolutizam Nikole I.
4. Kopija je nedemokratskog Ustava za Knjaževstvo Srbiju od 1869. godine, što dokazuje da vrijednosno zaostaje oko pola vijeka za evropskom ustavnošću njegovog vremena, da pola vijeka zaostaje za svojim savremenikom – Ustavom za Kraljevinu Srbiju od 1903, o kojemu u literaturi dominira ocjena da “predstavlja za svoje vreme uzor konstitutivnog akta parlamentarne monarhije, koji je pružio osnovu za svestraniji razvoj demokratije” (Predgovor u publikaciji Srpske akademije nauka i umetnosti, pod naslovom Ustavi Knjaževine i Kraljevine Srbije 1835-1903, (Izvori srpskog prava, VIII), Beograd, 1988, str. 8.).
5. Knjazu Gopodaru “dao je sve a narodu ništa”. “Volja vladaočeva i dalje je ostala izvor i utok svake vlasti “ (podvučeno u originalu). “Narodna skupština nema nikakve zakonodavne moći (podvučeno u originalu). „Svako pravo inicijative oduzeto joj je, ona je samo forme radi i služi kao igračka u rukama vlade”, kao „figura od koje ništa ne zavisi“, kao “farsa samodržavlja vladara”. Sve podnesene joj zakonske projekte “i protiv svoje volje mora primiti“ (podvučeno u originalu) (čl. 88 i 89). “Najbitnije pravo Narodne skupštine da sudeluje u izradi budžeta njoj je oduzeto. Budžet onakav kakav joj se podnese mora usvojiti (podvučeno u originalu) (čl. 91 i 92), a tako isto i sve svojevoljne izdatke mora odobriti (čl. 93)”. ( Sve pod navodnicima iz dokumenta potpisanog od 16 crnogorskih studenata politički oragnizovanih u Beogradu. Dokumenta sa naslovom:Riječ crnogorske univerzitetske omladine o prilikama u Crnoj Gori, objavljenog u beogradskoj štampi 7. aprila 1906, a potom, u obliku brošure, dijeljen građanima Crne Gore od aprila 1906. pa dalje. Dokumenta akciono-političkog po sadržini, karakteru i ciljevima. Funkcionalizovanog u ustavnim i političkim borbama u Crnoj Gori po sadržini, karakteru i ciljevima. Funkcionalizovanog u ustavnim i političkim borbama u Crnoj Gori.)

Po štancu matrice

Ovaj skup i sklop tvrdnji i ocjena matrica je iz koje se izvode sva utvrđenja o sadržini i vrijednosti Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1903. godine.
Nekoliko autora u svojim radovima koje su objavili u protekloj deceniji, u segmentima prikaza sadržine i vrednovanja predmetnog ustava, iskazalo je i po nekoliko pozitivno intoniranih konstatacija ocjenskog karaktera. Iskazali su ih u kontekstu izdašnog ponavljanja i prepričavanja naprijed konstatovanog skupa i sklopa pet tvrdnji i ocjena, bez činjenične provjere njihove stvarnosne utemeljenosti, bez najmanjeg kritičkog odnosa prema tvrdnjama i ocjenama koje se ponavljaju, bez raskida sa njima, bez bitnih podataka o promjenama u stvarnosti koje su rezultat primjene Ustava. To i tako ponavljanje i prepričavanje sadržine konstatovanog skupa i sklopa tvrdnji i ocjena i upotreba kvalifikativa sadržanih u njima, u suštini čini matricu i tih radova, koja značenjski i sadržinski napaja sve segmente i njihove sadržine. Sve u njima iskazane interpretacije i njihove implementacije. Radikalno relativizira i one njihove segmente sa pozitivnom intonacijom. Na taj način sadržina označene matrice i u tim radovima je noseća teza, fundamentalna premisa, koja i tim radovima daje dominantnu i konceptualnu i sadržinsku odliku. Pozitivno intonirane konstatacije ocjenskog karaktera u tim radovima, date segmentarno i u tom kontekstu, nemaju ni snagu, ni značenjski domet, da otklone dominaciju ocjena o bezvrijednosti ili minimalnoj vrijednosti Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine. Ne otklanjaju ključeve iz te matrice za njegovo vrednovanje.
Miješanje ponavljanja i prepričavanja sadržine označene matrice sa segmentarno pozitivno intoniranim ocjenama, te radove čini više sadržinski protivrečnim nego što se time mijenja dominacija bilo kojeg od citiranih dominirajućih stanovišta i ocjena o Ustavu za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima. Najviši njihov doprinos je u tome što unutrašnjom protivrječnošću u izvjesnoj mjeri relativizuju apsolutizaciju dominirajućih ocjena i što prisiljavaju svakog naučno odgovornog istraživača da ne recepira sadržinu tih radova bez otklanjanja njihove unutrašnje protivrečnosti, a to podstiče na traganja za istinom.

Diktat pobjednika

Podudarnost stanovišta u dokumentima i radovima pobjedničke političke grupacije sa stanovištima u dosadašnjoj istoriografiji i pravno-istorijskim radovima obavezuje da se utvrde relevantne činjenice, da se sa njima sučele citirane i druge do sada preovlađujuće ocjene u istoriografskoj i pravno-istorijskoj literaturi, da se te ocjene podvrgnu činjeničnoj provjeri i da se na temelju ukupnih rezultata, adekvatno činjenicama i njihovim odnosima, kaže da li se njima iskazuje ili iskrivljuje istina. Ukoliko se utvrdi da se njima iskrivljuje istina, da se odgovori na pitanja: što je razlog da u literaturi koja ima status naučne, egzistiraju tako rasprostranjeno i tako dugo vremena interpretacije kojima se iskrivljuje sadržina Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine, sama za sebe i u relaciji sa sadržinom drugih ustava, i ocjene o njegovoj bezvrijednosti i beznačajnosti ili maloj vrijednosti i značajnosti? Što je razlog da se u naučnu istoriografiju unesu kvalifikacije iz kazivanja partijske provenijencije? Zabluda ili sudjelovanje u maskiranju stvarnosti kakva “uistinu jeste”? Da li je početno to rezultat podređivanja pisaca istoriografskih i pravno-istorijskih radova u drugoj i trećoj deceniji 20-og vijeka zanosnoj pobjedničkoj ideologiji i politici i nadređivanja ideoloških koncepcija činjenicama i načelima naučnog utvrđivanja činjenica i izvođenja zaključaka dosljedno samo iz činjenica? Da li je potom, duže od osam decenija, to rezultat samo naučnog komformizna, lakoće prostog preuzimanja i ponavljanja iz rada u rad, iz udžbenika u udžbenik, bez trošenja vremena i energije za provjere, stanovišta i ocjena istoričara iz druge i treće decenije DžDž vijeka, ili je njihovo preuzimanje činjeno i sa svjesnim slijeđenjem ideološke i političke svijesti pobjednika 1918. godine. Ideološke i političke svijesti čije je kredo: sve što su činili i kazali pobjednici istina je, vrijedno je i progresivno, demokratsko i napredno, a sve što su činili oponenti i protivnici pobjednika, konzervativno je, nazadno; svi rezultati njihovog činjenja, uključujući i Ustav, bezvrijedni su.

Cjelina sadržine

Obaveze naučne preciznosti traže odgovore na ova pitanja, iako iskustvo nameće uopšteni odgovor na njih, koji glasi: misao o prošlosti uslovljava duhovna klima društvene sredine u kojoj se javlja. Vladajuća kolektivna svijest.
Rasprostranjenost konstatovanih ocjena, naročito njihovo postojanje u udžbenicima, uvećavaju odgovornost da se utvrđenja čine precizno i potpuno. Da se iz sadržine Ustava ne izostavi nijedna iole značajna pojedinost. Pa ni pojedini detalji koji bi mogli izostati da nije konstatovanog preovlađujućeg obezvređivanja njegove sadržine i njegovog značaja. Na to upućuje i pouka poznate izreke – “Na vagi bez tega i sitnice imaju težinu”. I pouka poznate krilatice – “U detalju može biti vrag”. Uvećavaju odgovornost da se krajnji zaključci o sadržini Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine izvode iz cjeline njegove sadržine, bez davanja bilo kojem njegovom segmentu uloge reprezenta cjeline, a da se ocjene o njegovoj društvenoj vrijednosti i njegovom istorijskom značaju izvode njegovim sagledavanjem u vremenu njegovog donošenja i važenja, uzimajući za osnovu ocjena o njegovoj vrijednosti i njegovom značaju i rezultate ostvarene njegovom primjenom, naročito na područjima položaja građana, naroda kao političkog subjekta, zakonodavne vlasti, kontrole izvršne vlasti i položaju sudske vlasti.

Kombinovani pristup

Rasprostranjenost konstatovanih ocjena, naročito njihovo postojanje u udžbenicima, uvećavaju odgovornost da se utvrđenja čine precizno i potpuno. Da se iz sadržine Ustava ne izostavi nijedna iole značajna pojedinost. Pa ni pojedini detalji koji bi mogli izostati da nije konstatovanog preovlađujućeg obezvređivanja njegove sadržine i njegovog značaja. Na to upućuje i pouka poznate izreke – “Na vagi bez tega i sitnice imaju težinu”. I pouka poznate krilatice – “U detalju može biti vrag”. Uvećavaju odgovornost da se krajnji zaključci o sadržini Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine izvode iz cjeline njegove sadržine, bez davanja bilo kojem njegovom segmentu uloge reprezenta cjeline, a da se ocjene o njegovoj društvenoj vrijednosti i njegovom istorijskom značaju izvode njegovim sagledavanjem u vremenu njegovog donošenja i važenja, uzimajući za osnovu ocjena o njegovoj vrijednosti i njegovom značaju i rezultate ostvarene njegovom primjenom, naročito na područjima položaja građana, naroda kao političkog subjekta, zakonodavne vlasti, kontrole izvršne vlasti i položaju sudske vlasti.

Dva aspekta izučavanja

To uslovljava i nalaže izučavanje i obradu Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine sa dva aspekta. Sa pravnog – normativnog, teorijskog i komparativnog – i sa sociološko-politikološkog aspekta.
Sve to zahtijeva upotrebu i korišćenje odgovarajućih metoda izučavanja i obrade.
Zahtijeva da se sa pravnog aspekta izuči i obradi sadržina Ustava kao pozitivno-pravnog akta, samog po sebi, i relacija njegove sadržine sa sadržinom pravne teorije i nekoliko drugih ustava važećih u njegovo vrijeme. Da se sa sociološko-politikološkog aspekta sagledaju i obrade: istorijska situacija u kojoj je donesen i ostvarivan – situacija koju karakteriše nepovoljan sticaj okolnosti – i značaj Ustava za život i razvojni uspon crnogorskog društva onoga vremena, učvršćenje i opstanak države Crne Gore, demokratizaciju vršenja državnih poslova.
Izdvojen bilo koji od ovih pristupa ne bi dao zadovoljavajuće rezultate. Samo čisto pravni pristup kretao bi se u okvirima pravne dogmatike. Takav osamljen pristup, osiromašeni je pristup ustavu. Samo normativno poimanje ustava hermetički ga zatvara u samoga sebe, što za konsekvencu ima teško moguće ispravno otkrivanje i saznanje dubinske ustavne sadržine. Ne dovodi do saznanja suštine ustavnih određenja. Jer, ustav je nerazdvojno povezan sa duhovnim razvojem društva. Istorijska situacija, politička i ideološka usmjerenja su postulati koji osvjetljavaju stvarnu sadržinu ustavnih normi. To traži i sociološko-politički pristup ustavu. Ali, on sam nije dovoljan. Sam čisto sociološko-politikološki pristup, lišava izučavanje i obradu čvršćeg i konkretnog pravnog materijala bez koga se ni sadržina ni vrijednost Ustava za Knjaževinu Crnu Goru ne mogu utvrditi. Poželjno je kombinovati ih. Priroda i cilj izučavanja to traže.

Odrednice i praksa

Zahtijeva takođe da se utvrde i izuče efekati njegove primjene u praksi. Efekti ostvareni djelovanjem pojedinih ustavno ustanovljenih institucija i zbirni efekti. Da se i ti efekti i uslovi u kojima su ostvareni, uvrste u činjeničnu podlogu za utvrđenje njegove sadržine i uvaže za izvođenje ocjena o njegovoj vrijednosti i njegovom značaju. Ovo je nužno zato što se u procesima oživotvorenja, u životnoj praksi, na područjima rješavanja društvenih problema, na području duha, kulture, uslova života, sa očiglednošću ispoljava sadržina svakog ustava, kao i svakog pravnog akta druge vrste. Kroz to ispoljavanje osvjetljava se njegova unutrašnja sadržina. „Suština prava je sam život ljudi, posmatran s jedne posebne strane“(Savinji). Izvor za utvrđivanje sadržine nekog ustava, zato, i nije samo njegov tekst, napisan na papiru, sam za sebe, već i ono što su kvaliteti teksta ispoljeni u praksi. A za utvrđenje činjenica i činjenično utemeljenje ocjena o njegovoj vrijednosti i njegovom značaju, bitni su i svi efekti proizvedeni u stvarnosti njegovim oživotvorenjem.
Povodom donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u Crnoj Gori formirala su se dva politička tabora koja su u čitavom periodu njegovog važenja, do 1918. godine, vodila ustavne i političke borbe, surove sukobe, koji su činili veoma burnom vremensku epohu u kojoj je on donesen, primjenjivan, važio i prestao da važi. Sukobe koji su jedno od suštinski bitnih obilježja njegove epohe. Preciznije, sadržina i ciljevi tih političkih borbi, tih surovih sukoba, duhovni su čvor crnogorskog prostora u tom vremenskom periodu. Rezultirali su brojnim negativnim posljedicama. Najbitnija i sa trajanjem sve do sada je – podjela građana u Crnoj Gori.

Klubaši i pravaši

Razlog tih ustavnih i političkih borbi, tih surovih sukoba, nije u kvalitetu sadržine Ustava. U tome da li mu je sadržina demokratska koliko je istorijska situacija tražila i omogućavala. Političke borbe i sukobi začeti su protivljenjem njegovom donošenju u trenutku dok je još trajala njegova izrada i kada oni koji su poveli političku borbu protiv njegovog donošenja nijesu znali njegovu sadržinu. Iz toga proizilazi da su razlog sukoba njegovo donošenje i ciljevi njegovog donošenja. To kazuje i činjenica da je jedna od strana u sukobu imala vrlo negativan osnos prema Ustavu i da je svoje ciljeve ostvarila kada je Ustav nasilno srušen, a da je druga strana u sukobima ispoljila odlučnost i istrajnost da se on donese, da se ostvaruje, da se čuva.
Znanje oko čega i sa kojim suprostavljenim ciljevima su dva formirana politička tabora vodila ustavne i političkih borbe, uslov je za razumijevanje, za osvjetljenje svega bitnog za donošenje, primjenu, efekte i sudbinu crnogorskog Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine, epohe u kojoj je donesen, primjenjivan i važio. Jer, predmet i ciljevi jednog odnosno drugog tabora u tim političkim sukobima osvjetljavaju suštinu i smisao činjenja svakog od tih tabora i njihove političke profile, bitne za razumijevanje i utvrđenje dalekosežnosti istorijskog značaja i vrjednosti njegovog donošenja i njegovih efekata. Zato je neophodno da se u ovoj monografskoj studiji utvrde i prikažu: oko čega i zašto su se vodile te ustavne i političke borbe, politički profili i ciljevi jednog i drugog političkog tabora koji su vodili te borbe, stožerni oblici, smjerovi i sadržina njihovih činjenja. Bez utvrđivanja i svestranog sagledavanja činjenica i o tome, nema cjelovite činjenične podloge neophodne za činjenično utemeljenu ocjenu vrijednosti i značaja označenog Ustava.
U istoriografiji i pravno-istorijskim radovima postoje stanovišta i ocjene o političkom profilu dva politička tabora u ustavnim i političkim borbama u Crnoj Gori od 1905. do 1911. i potom od 1916. do 1918. godine.. Dominiraju kategorične i isključive ocjene. Srž tih ocjena je:
a) „Progresivna“, „napredna“, „demokratska“ je „crnogorska studentska omladina“ – kako se ona samonazvala – koja je 1905. godine povela borbu protiv donošenja ustava države Crne Gore, a po njegovom donošenju, kao jedan od akciono-političkih stubova unionističkog pokreta u Crnoj Gori, vodila „ustavnu i političku borbu“ sve do 1918. godine. Pokreta čiji su učesnici u akcionom djelovanju nazivani – „klubaši “ i pod kojim imenom su poznati u istoriografiji. Progresivni su, napredni i demokratski njihovi ciljevi i njihova činjenja.
b) „Nazadne“ su, „konzervativne“ i „nedemokratske“ političke snage, predvođene knjazom Nikolom, u akcionom djelovanju nazvani – „pravaši“, koje su pružale odlučan otpor činjenjima i ciljevima „klubaša“. Štetni su ciljevi i činjenja tih snaga.
Usvojeni pristup izučavanja i obrade Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine nameće neizostavnu potrebu i obavezu da se izučavanjem obuhvati i provjeri da li su činjenično utemeljene i ove vrijednosne ocjene. Da se ta potreba i obaveza izvrši sa cjelovitim obuhvatom, nadrastanjem terora djelimičnosti, parcijalnosti, i sa raščlanjivanjem. Da se precizno utvrde: matrica i ciljevi djelovanja ove političke grupacije, strukturna osa, čvorišna vertikala činjenja i efekata obje političke grupacije u sukobima. Sa razlikovanjem deklarativno retorički iskazanih namjera i ciljeva i sadržine činjenja i činjenjima produkovanih djela u realnosti.
Konkretizovano za prvu političku grupaciju to podrazumijeva: odvajanje kritike i osude u svrhu demokratije od iste vrste djelovanja sa karakterom destrukcije. Razlikovanje kritičkog odnosa prema vlasti, autoritarnosti i apsolutizmu koji je u funkciji uvećavanja demokratizacije države Crne Gore, njenog razvojnog uspona, jačanja njene samostalnosti i nezavisnosti, njenih temelja, osiguravanja prava narodu Crne Gore da samostalno i bez miješanja sa strane odlučuje o svojoj sudbini, svojoj budućnosti, od kritike i osude vlasti smišljenih da se tim putem podriva i ruši vlast radi ostvarenja pretpostavki za likvidiciju crnogorske države, njene samostalnosti i nezavisnosti.

Linija razgraničenja

Jer, kritika i osude djelotvotni su i progresivni samo koliko su u funkciji demokratizacije i jačanja države. Drugim riječima, ne zanemariti, ne minimizirati, deklarativne iskaze o namjerama i ciljevima, ali demoktaričnost, naprednost i progresivnost činjenja presudno vrednovati po sadržini matrice, periodičnih ciljeva i krajnjeg cilja činjenja. Cilja koji se utvrđuje ne po sadržini deklarativnih izjava već po stožernoj osi ukupnog njihovog djelovanja. Po dobrim ili lošim djelima, a ne primarno po dobrim ili lošim retoričkim iskazima. I po završnici te stožerne ose ukupnog djelovanja i ostvarenju konačnog cilja. Završnici koju čini 1918. godine, 26. novembra, donesena od unionističkog pokreta nelegalna i nelegitimna Odluka takođe nelegalne i nelegitimne Podgoričke skupštine kojom su: ukinuta država Crna Gora, grubo pogažen njen Ustav, crnogorski narod stavljen pod vlast dinastije Srbije, njena teritorija prisajedinjena, kao “priključak”, teritoriji Srbije, sa brojnim negativnim posljedicama, i nasilno sprovođenje te Odluke u život.
To je put da se utvdi da li su oni koji su to radili zaista demokrate, progresivni i napredni činioci i je li njihovo činjenje doprinos rastu i razvoju demokratije u Crnoj Gori ili je destruktivno gaženje prava crnogorkog naroda.

Provjera činjenične utemeljenosti

Konkretizovano za drugu političku grupaciju to podrazumijeva: razlikovanje otpora isključivo radi ostajanja na vlasti i odbrane vlasti radi vlasti same po sebi, od odbrane legalne i legitimne vlasti čija je odbrana, u datim uslovima, neizostavan uslov za opstanak države, njenog identiteta, njene samostalnosti i nezavisnosti, i njenog Ustava kao činioca njenog identiteta i individualiteta. Neizostavan uslov za odbranu države koja je, po civilizacijski prihvaćenom kriterijumu, jedna od najvrednijih istorijskih tekovina i istorijska vrijednost prvog reda, čije je nelegalno ugrožavanje uvijek i svuda nelegitimno, a odbrana progresivna. Odbrane od unionitičke najezde ciljno usmjereno da se svrgnu suveren Crne Gore, legalna i legitimna vlast Crne Gore koju je on predstavljao i simbolisao, da unionisti zadobiju vlast i da, kao 1918. godine, odluče o likvidiranju države Crne Gore. Podrazumijeva cjelovit obuhvat činjenja i ciljeva ove grupacije, sa identifikovanjem, kao i kod prve grupacije, matrice i stožerne ose vertikale činjenja, ključnog cilja, sa razlikovanjem ekcesa od matrice i stožernih činjenja. To je put da se utvrdi da li su te snage i njihova činjenja zaista nazadni, u suštini nedemokratski i konzervativni.
Bez provjere činjenične utemeljenosti i ovdje konstatovanih stanovišta i ocjena, ova monografska studija ne bi bila zaokružena ni predmetno, ni misaono, ni metodološki.

Uticaji na formiranje Ustava

Nauka i istorijsko iskustvo sadrže obilje dokaza da stepen ekonomske, kulturno-duhovne i političke uzdignutosti jedne države, politička i ideološka usmjerenja u njoj, njena stabilnost ili nestabilnost, njen ukupni socijalni ambijent, utiču i objektivno moraju uticati na konceptualno i sadržinsko uobličavanje ustava. Iako nema apsolutnog determinizma, ukupni istorijski, sociokulturni, socioekonomski, sociopolitički i ukupni duhovni supstrat jedne države, u vremenu u kojem se stvara i donosi njen ustav, više ili manje opredjeljuje njegova polazišta, njegovu usmjerenost i konkretnu sadržinu ne malog dijela njegovih normi. U tom njenom ukupnom supstratu, u vremenu njegovom, imaju se tražiti, jedino se mogu i naći, odgovori na pitanja: šta je uticalo da se neki ustav donese, šta su razlozi postojanja niza normi u njemu, šta su smisao, suština i ciljevi pojedinih od njih ili njihovih nizova i sklopova.
Za konceptualno i sadržinsko uobličavanje ustava jedne države nije svjedno da li je ona stabilna, bez postojanja suprostavljenih političkih usmjerenja o njenom državnom pitanju i njenom identitetu ili o tome postoje konflikti. Nauka kazuje: bez odgovarajuće ekonomske podloge, bez otvorenosti društva, nema dovoljno potrebnih ambijentalnih uslova za razvijenije oblike demokratije. Nema ih dovoljno ni bez, makar u rudimentarnim oblicima, demokratske tradicije. Kazuje, takođe, da uobličavanje ustavnih institucija podrazumijeva vođenje računa i o tome da li u društvenom ambijentu dominiraju demokrate, etička politička načela, demokratska usmjerenja, civillacijski sistem vrijednosti, elita sa demokratsko etičkim profilom ili je ambijent drugačiji.

Kontekst vremena

Zato potpuno osvjetljavanje, razumijevanje, ispravno vrijednosno ocjenjivanje i uspješan prikaz svega bitnog o jednom ustavu, bilo kojem, o Ustavu za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine takođe, pretpostavlja ne samo znanje njegove sadržine, same za sebe, već i znanje i prikaz bitnih odlika vremena i uslova u kojima je stvaran i donesen, u kojima je ostvarivan. Pretpostavlja njegovo sagledavanje i vrijednosno ocjenjivanje u kontekstu vremena i uslova u kojima je odlučeno da se donese, u kojemu je konceptualno i sadržinski uobličen, donijet i primjenjivan. Pretpostavlja znanje i prikaz realnih odnosa koji su uspostavljeni njegovom primjenom, njegovim učincima. Samo tako se može saznati i prikazati kako je uistinu bilo.
Bez toga teško je moguće, ako je uopšte i moguće, pravilno razumjeti i ispravno vrijednosno ocijeniti bilo koji ustav.
Iz toga proizilazi potreba da se prikaže, u sažetom obimu primjerenom predmetu monografske studije, jedan skup i sklop podataka koji prikazuju određujuće odlike društveno-istorijskog konteksta, istorijsko situacionog okvira, u kojem je odlučeno da se donese prvi ustav države Crne Gore, u kojem je izrađen, donesen i u koji je unesen da se primjenjuje. Potreba da se utvrde realni odnosi koji su uspostavljeni njihovom primjenom, njegovi učinci, i kroz to ocijene njegova sadržina i vrijednost, što će se učiniti kasnije.

Novo doba na Balkanu

Krajem XIX i početkom XX vijeka na Balkanu su se širile ideje velikog preporoda. Ideje emanacije balkanskih naroda. Sastavnice tadašnjih tokova na Balkanu, sastavnice procesa dugog trajanja, postaju i dvije krupne i istorijski značajne, uzajamno uticajne i međuzavisne kompleksne novine, koje tadašnje doba čini razmeđem u istorijskim tokovima na Balkanu, od kojeg perioda i nastaje novo doba na Balkanu. To je veoma relevantno za razumijevanje istorijske situacije u kojoj se nalazila Crna Gora u vrijeme donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine. Za spoznaju impulsa iz jednog pravca koji su neposredno ili posredno uticali ili mogli uticati na formiranje motiva, razloga i ciljeva njegovog donošenja i na njegovo konceptualno i sadržinsko uobličavanje. Koji su uticali ili mogli uticati na tokove i konflikte koji su se u Crnoj Gori desili poslije njegovog donošenja.
Te dvije krupne i istorijski značajne novine koje čine novo doba na Balkanu su:
a) Velike sile napuštaju koncept teritorijalnog i državnog status ljuo-a, na kojem su insistirale od Berlinskog kongresa do tada, sa istovremenim proklamovanjem principa da se državna pitanja na Balkanu imaju rješavati na principu na kojem su rješavana u Zapadnoj Evropi, na “nacionalnom principu”; nameće se projekat koji balkansku strukturu „centrira prije svega oko nacionalne države, formirane na principu nacija-država“.
b) Intezivniji prodor i recepcija na Balkanu zapadnoevropskih političkih i državotvornih ideja, filozofsko-političkih obrazaca i stanovišta i građanske prosvećenosti. Recepcija u izvornom značenju: razumijevanje, usvajanje i djelatno slijeđenje. Njihov prodor i recepciju kazuju, prije svega, usmjerenost i sadržina konkretnih životnih zbivanja na Balkanu u označenom vremenu. Ali i nizovi javnih kazivanja.

Dva stanovišta

Za tematiku ove monografske studije najbitniji su prodor i recepcija dva filozofsko-politička obrasca i stanovišta.
Prvo. Nacija je političko-kulturni, socio-ekonomski i istorijski fenomen, istorijsko-kulturna tvorevina i tekovina, čiji su osnov izrastanja i postojanja: političko-kulturno zajedništvo; zajednički istorija, kultura, način života, borba, svijest o zajedništvu i posebnosti, težnja da se i dalje bude u istom zajedništvu, postojanje nacionalne svijsti. To su njeni konstituenti, a ne porijeklo, vjera i jezik, kako se na Balkanu, za razliku od Zapadne Evrope, do tada smatralo. Kada narod uspostavi viši stepen političkog, kulturnog i ekonomskog organizovanog i intitucionalnog objedinjavanja i iskazivanja njegovih interesa, tada narod prerasta u naciju. Nacija kao političko-kulturni fenomen i recepcija tog stanovišta na Balkanu posljednjih godina XIX i početkom XX vijeka, bitno su jezgro sveukupne tadašnje političke duhovnosti na Balkanu.
Drugo za razmatranu temu najbitnije sa Zapada recepirano stanovište je: ideja, stanovište, paradigma – jedna nacija, jedna država. Objašnjeno sa isticanjem da je “politička zajednica”, nacija, država, čvršća i sigurnija zajednica, čvršća i jača garancija njene trajnosti od “krvnog srodstva”. Stanovište koje je kazivalo i osvjetljavalo opredjeljenje velikih sila da i na Balkanu, kao i drugdje u Evropi, za obrazovanje, opstojanje i razgraničenje država ima da važi paradigma – jedna nacija, kao istorijsko-kulturna i istorijsko-politička kategorija i tekovina, jedna država.

Unutrašnje veze

Suština te dvije kompleksne i istorijski značajne evropske političke ideje, dva evropska političko-istorijska obrasca i stanovišta, postali su sastavni dio duhovnosti na Balkanu posljednjih godina XIX vijeka i početkom XX vijeka. Uz mnogo drugog, to potvrđuje i sadržina nastave o naciji i državi na Beogradskom univerzitetu krajem XIX vijeka. Nastave koja je tada bila činilac formiranja svijesti o konstituentima narodnosti i nacije, ne samo u Srbiji nego i u Crnoj Gori, Makedoniji i širom Balkana. Tadašnji profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, poznati naučnik i državnik Milovan Milovanović, temu o naciji i njenim konstituentima na predavanjima iskazivao je ovim rečenicama: „Ono što sastavlja narodnost, što je neophodno za pojam narodnosti, to je osjećaj solidarnosti između njenih članova. To je uspomena na narodnu slavu, patnju i prošlost i volja da se ide istoj meti i da se zajednički snosi svaka sreća i nesreća u budućnosti (...) Ako postoji taj voljni uslov, onda će postati narodnost, pa makar ne postojao nijedan od onih prirodnih uslova po Mancinijevoj teoriji (jedinstvo zemljišta, rase, običaja, vjere i jezika). Kao što veli Renan u knjizi Šta je to narodnost, narodnost je jedna duša, jedan umni princip (...) Za narodnost se iziskuje prvo jedan neophodni uslov, a to je opšta volja da se produži ili da se stvori zajednički politički život. Jezik, rasa, običaji, religija, prirodne granice, sve su to više ili manje moćni elementi koji izazivaju želju za tom zajednicom, ali nijedan od tih elemenata nije tako neophodan da bez njega nema narodnosti“.
Identične poglede Milovanović je iskazao i u svom radu pod naslovom Načelo narodnosti u međunarodnom pravu i međunarodnoj politici, objavljenom 1889. godine, Otadžbina, knj. XXII, početak na str.26.

Duhovno- istorijska zajednica

I drugi tadašnji naučni velikan na Beogradskom univerzitetu, profesor Slobodan Jovanović, u svom udžbeniku O državi, objavljenom 1906. godine, u poglavlju pod naslovom Narod i narodnost, iskazuje, objašnjava i dokazuje stanovište da se teorija o “narodnosti kao krvnoj zajednici” ne može dovesti u sklad sa činjenicom da su “najvažnije evropske narodnosti postale mješavinom raznih plemena “, raznih “krvnih zajednica”. “Ustvari narodnost je jedna vrsta duhovnog srodstva”, “duhovno-istorijska zajednica”. “Članovi iste narodnosti spojeni su iznutra, duhovnim vezama”. „Nesporno je da je narodnost vrlo važan čnilac u stvaranju države“ ali je i „država vrlo važan činilac u stvaranju nacije. Država i narodnost izazivaju jedno drugo“.
Nekoliko pravnika uticajnih na Cetinju na početku XX vijeka, završilo je studije na fakultetu na kojem su ova dva profesora predavali i ispitivali. To se mora imati u vidu kada se kasnije bude analizirala nova duhovnost u crnogorskoj prijestonici, na Cetinju, u vremenu zrijevanja ideje o donošenju prvog crnogorskog ustava.
Dvije konstatovane kompleksne novine na Balkanu, koje su jedna drugoj pojačavale značaj i ulogu, i koncepcija velikih sila iskazana paradigmom “jedna nacija-jedna država”, otvorilo je početkom DžDž vijeka mogućnost formiranja novih država na Balkanu, nestajanja i proširivanja teritorije postojećih država, nova teritorijalna razgraničenja. Mogućnost koju je činila realnom, izglednom, brzo dolazeće oslobađanje Balkana od Otomanskog carstva i dioba balkanskih teritorija, do tada postojećih u sastavu tog carstva. To je iznjedrilo realnu potrebu i razložne težnje za nacionalnim diferencijacima i posebnim identifikacijama naroda koji je sebe doživljavali nacionalno posebno. I njihove težnje za formiranje svojih posebnih država. To je takođe ubrzalo razvijanje i zrijevanje nacionalne svijesti pojedinih naroda na Balkanu.

Borba za nacionalno osamostavljivanje

Izraz i početak ostvarivanja tih znanja, ideja, te svijsti, su: organizovanje oslobodilačkog pokreta Makedonaca, sa zahtjevom “Makedonija-Makedoncima”, naglom jačanju makedonskog individualiteta i borbe za makedonsku nezaviznost. Pokreta čije je djelo i Ilindenski ustanak 1903.godine. Organizovano djelovanje Albanaca za “uspostavljanje integriteta albanske teritorije”, kojim su dotadašnje ideje o autonomiji zamijenjene idejom i projektom “samostalne Albanije” kao države, sa “osloncem na Austro-Ugarsku ili Italiju”. I tako dalje.
Organizovano ispoljavanje, dakle, borbe za nacionalno osamostaljivanje pojedinih djelova na Blakanu, za formiranje novih država na toj osnovi. Borbe koja traje u raznim oblicima i u toku čitavog DžDž vijeka. Dešavanja koja izražavaju i potvrđuju organizovana djelovanja koja kazuju “zrijevanje i izrastanje novih nacija na Balkanu na ruševinama Otomanskog carstva“ (Dimitrije Đorđević).

Izraz patriotizma

U Crnoj Gori to dobija izraz i potvrdu u djelovanju da se učvršćuju samostalnost i nezavisnost države Crne Gore, u pojačanom afirmisanju Crnogorstva, u značenju kulturno-duhovne i narodnosne i nacionalne odrednice crnogorskog identiteta, i u raspravama o crnogorskom nacionalnom određenju, o čemu se govori u jednoj od glava koje slijede .
Splet i spoj ovih novih sadržaja u tadašnjim složenim socio-političkim, etno-političkim i nacionalno-kulturnim procesima na Balkanu, ubrzao je da se razbistre shvatanja i jasnije razumiju, političko-strateški uobliče i funkcionalizuju nacionalno-političke kategorije i ideologije. Rezultiralo je to i snažnim ispoljavanjem nacionalnog na balkanskom prostoru. Nacionalno na Balkanu tada nije samo sentiment, samo duhovno osjećanje. Shvaćeno je i tretirano kao najviši izraz patriotizma. Postalo je efikasna poluga za ostvarivanje željenih ciljeva. Oslobodilačkih i emancipatorskih, ali i ekspanzionističkih tamo gdje je nacionalno tako funkcionalizovano. Postalo je dominatni elemenat osnove državne politike pojedinih država i sadržinskog oblikovanja državnih interesa i politike pojedinih pokreta na Balkanu. Bio je podsticaj i za odlučan zamah političkog, ideološkog, kulturnog i državotvornog djelovanja na čitavom Balkanu. Afirmiše se praktičnim djelovanjem do tada na Balkanu gotovo nepoznati pojam političkih borbi.

Svijet i svijest

Na Balkanu tada, kao svuda i uvijek u svijetu u sličnim okolnostima, međutim, nacionalizam nije funkcionalizovan samo za podsticanje oslobodilačke borbe i ukupne emancipacije balkanskih naroda. Ne samo u pozitivnom smjeru.
Opravdana težnja svakog balkanskog naroda da što brže i uspješnije zaokruži svoj političko-nacionalni identitet, postojanje orijentacije svih i svakoga da u razdiobi prostora sa kojih se protjeruje Otomansko carstvo zadobije što povoljniju poziciju za sebe, otvaranje mogućnosti novog državnog prekomponovanja i novog državnog razgraničavanja, tretiranje nacionalizma kao najvišeg izraza patriotizma, rezultirali su i njegovim funkcionalizovanjem i za nacionalističko i agresivno podređivanje malih balkanskih naroda interesima i ciljevima većih balkanskih država. Podređivanje koje se ispoljilo u sputavanju i sprečavanju konstituisanja političkog i nacionalnog identiteta i individualiteta manjih balkanskih naroda, sužavanju njihovih oslobodilačkih napora u okvire potreba i interesa tih većih država. Najočiglednije je to izraženo u nacionalnim programima, iskazivanim kroz faktičko djelovanje državnih vođstava Bugarske, Grčke, Srbije. U njihovim nacionalnim programima međusobno sukobljenim i rivalskim oko pojedinih teritorija i sa asimilatorskim usmjerenjima u svakom od njih.
Opisani duhovni i akciono-politički tokovi na Balkanu obuhvatali su, prirodno i logično, i Crnu Goru kao dio balkanskog prostora i ispunjavali duhovne i političke tokove u njoj.
Dakle, na Balkanu krajem XIX i početkom XX vijeka “mijenja se svijet”, a kako se mijenja svijet, tako se mijenjaju svijest i duhovnost. Ostvaruje se duhovni i politički razvoj.

Pozicije Srbije

Na početku XX vijeka Srbija je bila relativno jaka država u relacijama Balkana, sa teritorijom od oko 48.000. kvadratnih kilomatara i sa oko tri miliona stanovnika. Imala je 521 kilometar željezničkih pruga, saobraćajnu povezanost sa okruženjem, višedecenijski razvijene oblike bankarstva. Značajnu ulogu i važno mjesto na Balkanu opredjeljivali su joj interesima velikih sila inspirisani političko-saobraćajni projekti za izgradnju željezničkih pruga pravcem Niš - dolina Vardara i prema Jadranskom moru, koji su „matematički odražavali političke tendencije i pravce“ interesa velikih sila na balkankom području.
Imala je univerzitetske institucije, do tada trajuće više decenija. Brojnu i obrazovanu inteligenciju.
Srbija je tada imala veliku snagu. Crpila je iz svoje veličine, ekonomske i vojne moći, svog geostrateškog položaja, moći i umjeća svoje za tadašnje vrijeme brojne inteligencije, koja se ubzano umnožavala tokom druge polovine DžIDž vijeka.
Svoju veličinu, snagu i svoj geostrateški položaj Srbija je cijenila kao dovoljan osnov i šansu da bude središni i najuticajniji činilac političkih tokova na Balkanu: u procesima rješavanja „turskog nasljeđa“, konačnog oblikovanja sklopa balkanskih država, određivanja njihovih granica i izgradnje odnosa prema težnjama za političko-nacionalno konstituisanje pojedinih balkanskih naroda.

Balkanski Pijemont

U tom vremenu Srbija kao država i srpsko nacionalno, ušli su u zreliju fazu.
Sa te pozicije Srbija je izradila strateške pravce svoje državne politike. Srž te politike čine „ideje sažete u tajnom planu Načertaniju iz 1844. godine“, kojima će se – utvrđuje Dimitrije Đorđević u označenoj monografskoj studiji (str. 40 –„rukovoditi ukupna nacionalna politika Srbije do 1918. godine“; istoricizam, kao ideološka osnova, i nacionalizam, kao poluga za ostvarivanje ciljeva. Istoricizam funkcionalizovan za opravdavanje opredjeljenja i zahtjeva da Srbija polaže pravo na priključenje sebi „svih istorijskih teritorija stare srpske države“. Nacionalizam iskazan aktuelizacijom „srpskog nacionalnog pitanja“ i određenjem Srbiji „pijemontske uloge“ objedinjavanja svih balkanskih i jugoslovenskih naroda, a funkcionalizovan kao poluga za ostvarivanje cilja priključenja Srbiji željenih teritorija.
Tako sadržinski usmjerenim tadašnjim nacionalnim programom Srbije, obuhvatani su Makedonija, djelovi teritorije naseljene Albancima, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, regija Dubrovnika.

Slovenski jug

Za ostvarivanje tog programa, u Beogradu je osnovana revolucionarna organizacija Slovenski jug, sa sjedištem u Beogradu. Sa ciljem da razvija aktivnost na čitavom prostoru Slovenskog juga, da svojim djelovanjem afirmiše i ostvaruje projekt pijemontske uloge Srbije. Organizacija koja je u svom statutu predviđala i „terorističke akcije“, kad i gdje procijeni da ih treba činiti. Osnovana je i tajna organizacija Ujedinjenje ili smrt, poznatija pod imenom Crna ruka.
Putem štampe razvijena je široka i intezivna propagandna aktivnost. Funkcionalizovana je za to i diplomatska aktivnost.
Izvan tematike ove monografske studije su svi drugi segmenti tadašnjeg nacionalnog programa Srbije, izuzev segmenta koji se odnosi na Crnu Goru. On je za tematiku ove mografske studije bitan, po mnogo čemu krucijalan, pa mu se posvećuje odgovarajuća pažnja.
Sadržina tog segmenta nacionalnog programa Srbije, iskazana djelovanjem u realnom životu, nedvosmisleno kazuje da je politički, državni i kulturni vrh Srbije u tom periodu djelovao da se Crna Gora priključi državi Srbiji i tim putem likvidira crnogorska država, a ona „izađe“ na Jadransko more. Tako se u tom vremenu i ustremio srpski agresivni i ekspanzionistički nacionalizam, podređujući svojim planovima prava i legitimne interese Crne Gore kao države i crnogorskog naroda.
Takvu usmjerenost prema Crnoj Gori vladajući slojevi Srbije imali su još od sredine DžIDž vijeka. Promjena dinastija ili vlasti u Srbiji, nikada tu strategiju nije promijenila. Stalno su trajale i smjenjivale se teške svađe i prividna izmirenja. Paradoksalno, ali tačno, istovremeno stalno su gajene i manifestovane zajedničke težnje za oslobođenje od Otomanskog carstva.

Napadi na knjaza Nikolu

Snažna prepreka tadašnjem ostvarivanju politike zvanične Srbije prema Crnoj Gori, politike prisajedinjenja teritorije Crne Gore Srbiji, bio je crnogorski knjaz Nikola I Petrović Njegoš, koji je imao veliki ugled u Crnoj Gori, svuda u srpstvu, u Evropi. Koji je bio vrlo popularan. Zato već od 1897. godine zvanična Srbija kontinuirano djeluje da se on kompromituje, da mu se sruši ugled. U tom cilju su pisane i objavljivane i “ogavne izmišljotine i klevete”, čija je sadržina takva da njeno ponavljanje ne dopušta nivo ove publikacije, a izostavljanje dopušta činjenica da je dio toga objavljen u literaturi. Brojne činjenice o tome vidjeti u: Novak Ražnatović, Crnogorsko-srpski odnosi i pitanje prestolonasljeđa u Srbiji 1900-1903. godine, Istorijski zapisi, 1977, broj 3-4, str. 655-705. Upućujem na taj tekst sa napomenom: Činjenice sadržane u označenom radu reljefno prikazuju stanje. Preciznije, dio stanja. Svojom sadržinom, međutim, ne uvjeravaju u tačnost teze u njemu da su dinastički interesi, lični interesi dinasta, osnovni ili i jedini razlog za određenja činjenja. Naravno, oni se ne mogu isključiti. Istorijske činjenice kazuju da je ključ, uistinu, crnogorsko državno pitanje. Očigledno je da je ključno nastojanje zvanične Srbije da stvara pretpostavke za prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, radi čega je nije držala ni za relevantnog partnera – sem u ratovima – a kamo li da budu ravnopravni. Ni u „diobi“ teritorija koje se oslobađaju od Otomanskog carstva. Zabluda je sve objašnjavati izolovano dinstičkim rivalitetom, kao da taj rivalitet nije imao izvor u objektivno različitim pozicijama dvije države i različitim državnim interesima. Na jednoj strani kontinuirano dugotrajna ugroženost opstanka samostalnosti države Crne Gore, na drugoj strani potkopavanje njenog opstanka kao države, a bez bojazni za opstanak države Srbije.

Komitet za anticrnogorsku kampanju

I nakon istorijski poznatog majskog prevrata u Srbiji (29. maj 1903. godine), izvršenog od „zavjereničke crnorukaške tajne organizacije, sa javnim djelovanjem“, osnovane u prvim mjesecima 1903. godine, zvanična Srbija nastavlja nesmanjenim intezitetom da preduzima činjenja kojima se ruše ugled i popularnost knjaza Nikole, da se on kompromituje moralno, politički i državnički. U štampi se publikuju tekstovi u kojima se tvrdi da knjaz Nikola Crnu Goru izgrađuje „u privatnu državu“, da u njoj „caruju bijeda a on se obogatio i dalje bogati“, da u njoj „vladaju samovolja i bezakonje“, da „ne uzdiže prosvjetu kako bi lakše vladao“. Intonacija i sadržina tih tekstova kazuje da je put odabran sa ciljem da se stvori raspoloženje i opredjeljenje u Crnoj Gori da se knjaz Nikola, kao „knjaz bezdušnik svrgne“ sa crnogorskog prijestola, da se na vlast u Crnoj Gori dovede garnitura njoj poslušna.
Ostvarivanje politike prisajedinjenja Crne Gore još šire se zasniva, bogati efikasnijim oblicima i metodama. Sa usmjerenjem ne samo rušenja ugleda i popularnosti knjaza Nikole, već slabljenja države Crne Gore i krčenja puta za unitarizaciju srpsko-crnogorskog prostora. Državnu i nacionalnu unitarizaciju.

Klevetničko pisanje

Na širem idejno-političkom i ideološkom planu sa tim ciljem nastavljeno je „klevetničko pisanje beogradske štampe protivu Gospodara Crne Gore”, koja je “ne osvrćući se na propast velikih narodnosnih interesa, sipala zmijski otrovni gnjev, naročito protivu Knjaza lično” (...) “Njeni nasrtaji, kolumnije, bezočna grdnja, izmišljotine, zajedljivost i podmetanja, primjera nemaju u svijetu” (...) “Osula je kišu kolumnija i izmišljotina svake vrste, tako da stane pamet pred tvornicom takvih grozota”... (Vojvoda Gavro Vuković, ministar inostranih djela Knjaževine Crne Gore od 1889. do 1905. godine, Memoari, Obod - Cetinje i Pobjeda – Titograd ). Oštro je osuđivano traženje države Crne Gore da u Istambulu otvara diplomatsko-konzularno predstavništvo, u čemu je prepoznavata orijentacija Crne Gore da jača svoju državnost „paralelno sa Srbijom“, njena nova koncepcija crnogorskog državnog pitanja, što je pripisivano knjazu Nikoli kao kreatoru i nosiocu te nove orijentacije. Država Crna Gora i njena istorija kontinirano su omalovažavani. Njen individualitet i njen doprinos oslobodilačkoj borbi, ignorisani su, time i omalovažani, i u progamskim sadržajima svečanosti krunisanja kralja Petra I Karađorđevića, u septembru 1904. godine, nasuprot pozititvnog ocjenjivanja oslobodilačkih napora drugih na Balkanu, što je zvanična delegacija države Crne Gore na svečanostima doživjela kao uvredu crnogorske države i njenog dostojanstva i to iskazala protestom lično krunisanom. Ignorisanje crnogorskog individualiteta i doprinosa oslobodilačkoj borbi iskazano je i u programskim sadržajima zvanične državne proslave godišnjice Prvog srpskog ustanka, takođe održane 1904. godine,
Organizacija Slovenski jug na Kalimegdanu je održavala u istoriografiji poznate „jugoslovenske večeri“ sa smjerom hvaljenja oslobodilačke borbe u Srbiji, Hercegovini, Makedoniji, Albaniji. Oslobodilačka borba Crne Gore nije pominjana. Crnogorstvo nije pominjano ni sa teritorijalnim značenjem.

Sredstva jednog cilja

Država Crna Gora, crnogorski individualitet, njena oslobodilačka borba i njene slobodarske težnje, nijesu pominjani, a kamoli adekvatno cijenjeni, ni na Prvom kongresu jugoslovenske omladine, održanom u septembru 1904. godine u Beogradu, ni na kongresu književnika i publicista, ni na kongresu ljekara balkanskih zemalja, održanih takođe u Beogradu iste godine poslije omladinskog kongresa, iako su na svakom od tih skupova poimenično visoko vrednovani oslobodilački napori u Srbiji, njena pijemontska uloga i oslobodilački napori u Hercegovini, Makedoniji, Albaniji i na drugim balkanskim područjima.
Sa ciljem neposrednog i direktnog slabljenja i konačnog eliminisanja države Crne Gore, već 1903. godine “Nova koterija u Srbiji, da bi postigla svoj pakleni cijelj, obrazovala je naročiti komitet, koji je stajao na čelu pokreta anticrnogorskog u Srbiji. Jaša Nenadović, rođak i lični sekretar Kraljev, Balukdžijić, šef pres-biroa Ministarstva inostranih djela, Stevan Lukačević, takođe neki Kraljev rođak, prozvan Saraga, iz Podgorice, stavljeni su na čelo tog komiteta” (...) “Odvratni komitet, da bi se pred svijetom maskirao ma čim, regrutovao je nekoliko neiskusne crnogorske mladeži, koja se nahodila na višim i nižim školama u Beogradu, kao i iz mnogih članova „Slovenskog juga“, čitavo društvo koje je vodilo sistematsku kampanju protivu Knjaza i sviju nas. Zavedena naša mladež, pod firmom lažnog liberalizma, služila je, ko svjesno, ko nesvjesno, kao paravan iza koga su se zaklanjali pravi akteri komedije“ (...) Taj “paškvilantski anticrnogorski komitet, inspirator (je) klevetničkog pisanja beogradske štampe protivu našega Gospodara Crne Gore”.

Oluja u kabinetu

U drugoj polovini 1903. godine za ostvarenje cilja prisajedinjenja Srbiji teritorije Crne Gore, otpočinje i vrbovanje „srpstvu odanih Crnogoraca“, spremnih da rade protiv knjaza Nikole, protiv daljeg opstajanja samostalne i nezavisne države Crne Gore. Radi i da se zavrbovani pomažu finasijski i na svaki drugi način. Osniva u Beogradu i Klub crnogorskih đaka i studenata, koji su učili i studirali u Beogradu. Određena mu je uloga da kao sastavni dio organizovane mreže djelovanja označenog anticrnogorskog komiteta, djeluje prema Crnoj Gori i u Cnoj Gori..
Gavro Vuković svjedoči da ga je to sve primoralo da u svom “čemernom govoru“, u svojstvu ministra inostranih poslova Knjaževine Crne Gore i člana zvanične delegacije na krunidbenim svečanostima, u uslovima „strašne oluje koja je vladala u kraljevom kabinetu za nekoliko ura“, sve to kaže kralju Petru I u razgovoru koji je sa njim vodio u noći 10/11. septembra 1904. godine, ali da su nakon toga “odnošaji između Crne Gore i Srbije ostali zli” (...) “Anticrnogorski komitet otvorio je sve žešću paljbu protiv Crne Gore”.
U ljeto 1903. godine, Srbija je povukla svog poslanika sa Cetinja, sa objašnjenjem da odlazi na odsustvo, ali se nije vraćao ni 1904. ni 1905. godine (Vratio se tek 1907. kada se pokazalo da je Crna Gora “tvrd orah”, čiji otpor je trebalo savlađivati i diplomatskim djelovanjem na Cetinju).

Crna Gora 1905.

1905. godine Crna Gora je mala po površini, populaciono malobrojna.
Površina teritorije Crne Gore 1905. godine je 9.472 kilometra kvadratna.
Imala je oko 210.000 stanovnika (Prema podacima u Enciklopediji Jugoslavije, drugo izdanje, tom II, str. 723, Crna Gora je 1911. godine imala 222.018 stanovnika). Preko 90 odsto stanovništva tada je bilo seosko. Uglavnom nepismeno. Sa pogledom na svijet svojstven ruralnoj kulturi.
Do 1905. godine na njenom tlu nije se desila nijedna od tri razvojne društveno-istorijske revolucije. Ni politička – koja širi i učvršćuje slobode i prava čovjeka i građanina, ni industrijska – čiji efekti ubrzavaju ekonomski uspon, ni duhovna – sa smjerom prevazilaženja shvatanja o neprikosnovenosti i neograničenosti državne vlasti i umjesto njih ustoličenja shvatanja o vladavini prava i vlasti čija ovlašćenja su ograničena pravima i slobodama čovjeka i građanina. Nijesu se desili procesi koji ustoličavaju saznanja da su slobode i prava čovjeka iznad prava režima, iznad vlasti.
Bez efekata koje donese tri označene revolucije, Crna Gora je 1905. bila nerazvijena u svakom pogledu, iako je poslije Berlinskog kongresa, „Crna Gora ostvarila veliki napredak“ u odnosu na stanje do tada.
Nije bilo ni gradova, ni značajnijih industrijskih objekata, ni srednjeg sloja – čega nije ni moglo biti bez efekata industrijske revolucije. Postojalo je samo šest varošica (kasnijih gradova) – Cetinje, Podgorica, Nikšić, Kolašin, Bar i Ulcinj.

„U hiljadu jedan“

Osim zvaničnog lista Glas Crnogorca, nije postojalo glasila.
Nijesu postojale pretpostavke (povezanost teritorije, političko organizovanje i povezivanje, javna glasila, i td) da se konstituiše crnogorsko javno mnjenje i da ono utiče na vršenje vlasti.
Socijalno psihološke i socijalno političke karakteristike stanovništva odlikovali su patrijarhalni mentalitet, plemenski način života, ratnička tradicija i sistem vrijednosti stvaran vjekovima u neprekidnom ratovanju. Njihov skup i splet snažno je uticao na sveukupne životne tokove. Na način upravljanja državom, odlučivanje o društvenim poslovima, odnose građani i vlast, na tokove u ekonomiji, u duhovnosti, u svim sferama društvenog života.
Izvan Cetinja, nije bilo organizovanih političkih oblika za okupljanje građana i širenje političko-državotvornih ideja. Dominirale su ljudske veze i komunikacije nižeg ranga – bratstveničke, plemenske, klanovske. To je opredjeljivalo da politički život u njoj izvan Cetinja, u tom vremenu, nije bitnije prevazilazio stanje predpolitičkog društva.
Savremenik ondašnjosti vojvoda Simo Popović, u svojim Memoarima, u dijelu teksta u kojem prikazuje sadržinu razgovora, u avgustu 1905. godine, sa knjazom Nikolom o donošenju ustava države Crne Gore, konstatuje da mu je u razgovoru rekao: možda tek “u hiljadu jedan” u Crnoj Gori zna šta sadrže “demokratske osnove” poretka, “što je to ustav” i šta on znači.
Država putem svog mehanizma nosilac je uobličavanja sveukupnog života i društvenog razvoja.
1903. započelo je i stvaranje radničkih organizacija. One su objedinjavale su uposlene u industrijskim, zanatlijskim i trgovačkim radnjama. Prva organizacija je onovana 1903. godine u Baru. Imenovana je Radnički savez. Ta organizacija povela je borbu protiv teških uslova rada koje su radnicima nametali vlasnici italijanskog kapitala u Crnoj Gori.

Sporo iz siromaštva

Kao i u svakom društvu, i u tadašnjoj Crnoj Gori nijesu postojale samo snage sa orijentacijom ka demokratskim rješenjima i procesima, već i konzervativne snage koje vuku održavanju postojećeg. Međutim, za razliku od drugih društava, u njoj su tada postojale i snage orijentisane za likvidaciju samostalnosti i nezavisnosti države Crne Gore i priključenje njene teritorije državi Srbiji, za podređivanje crnogorskog naroda upravi dinastije države Srbije.
U Crnu Goru, preciznije u prijestonicu Crne Gore, krajem DžIDž i početkom DžDž vijeka, uvirali su i recepirani, kao i na čitavo područje Balkana, zapadno-evropski filozofsko-politički obrasci, ideje i stanovišta o naciji, državi, demokratiji. Nastajala je postupno i dinamično nova duhovnost, koja se prikazuje u jednom od narednih poglavlja.

Ekonomska osnova

Ekonomska osnova crnogorskog društva bila je krajnje siromašna.
Velika oskudica sredstava i za rad i za život; nedostatak kadrova za privredne aktivnosti šire od domaćinstva i ratničko patrijarhalna tradicija, sputavali su preduzimljivost stanovništva za veće razvojne poduhvate, za dugoročnije privredne aktivnosti. Najvitalniji su brojno odlazili u inostranstvo, pretežno u SAD, radi zarade.
Svoje sitne posjede (oko 90% domačinstava imalo je posjed od 1-20 rala zemljišta) seosko stanovništvo obrađivalo je primitivnim sredstvima i na primitivni način. Apsolutnno su dominirali naturalni oblik proizvodnje i ekonomsko siromaštvo seoskog stanovništva.
Sitnije zanatstvo razvijano je samo u varošicama. Postupno je nastajao i zanatski sloj stanovništva, sa građanskim shvatanjima društvenih odnosa.
Industijska proizvodnja je, takođe, sitnijeg kapaciteta i malobrojna. Postojalo je nekolko manjih pilana i mlinova, pretežno sa vodenom pokretnom snagom. U Podgorici je 1903. ustanovljen monopol duvana. Nastajali su počeci organizovanja industrijske proizvodnje piva. Prvo je otpočela proizvodnju pivara Onogošt , a potom i pivara Trebjesa. Tek su otpočele aktivnosti sa ciljem organizovanja izgradnje Barskog pristaništa i uske pruge Bar-Virpazar. Te aktivnosti su poslije donošenja Ustava rezultirale osnivanjem, 14. juna 1906, Barskog društva koje je realizovalo ta dva projekta i plovidbu parabrodima preko Skadarskog jezera, na liniji Virpazar-Rijeka Crnojevića i Plavnica-Skadar.
Trgovina se postupno, ali sporo uvećavala. Trgovačke radnje postojale su u Podgorici, Nikšiću, Ulcinju, Baru i Cetinju. Trgovina se odvijala unutar zemlje i sa okruženjem. Najviše sa subjektima iz Austro-Ugarske. Pretežno se uvozilo žito, a izvozila stoka.
Crna Gora tada nije imala svoju valutu. Upotrebljavan je strani novac. Obračun je vršen uglavnom u austrijskoj valuti. (Crnogorski novac prvi put je iskovan poslije donošenja Ustava. 1906. godine sitni, bronzani i nikleni, a u toku dvije godine kasnije sukcesivno i krupnije vrste srebrnog novca).
Trgovina je stvarala i poseban trgovački sloj stanovništa.
Trgovački i zanatlijski slojevi stanovništa podsticali su ekonomsku preduzimljivost, postupno ali veoma usporeno dinamizirali ekonomski život i unosili nova građanska shavatanja bitna za razvoj privrede i za nove poglede na društveni život. 1902. godine na Cetinju je osnovano Društvo za pomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori. Jačanje uloge zanatstva i trgovine u ekonomskom životu imalo je značajne, iako po obimu ograničene, razvojne efekte ne samo na području ekonomskog života, već i na području društvenih i državnih shvatanja.

Socijalna diferencijacija

Ta pozitivna usmjerenost imala je prateće negativno naličje. Produkovala je zelenaško zaduživanje siromašnog seljaštva kod trgovaca i zanatlija, što je vodilo slabljenju inače slabe ekonomske osnove seljačkog privređivanja i zadržavanju velikog siromaštva seoskog stanovišta, sa istovremenim permanetnim uvećavanjem bogaćenja, u relativnom značenju, trgovačkog i zanatlijskog sloja. Produkovalo je evidentnu socijalnu diferencijaciju, sa svim posljedicama koje to nosi sobom. Taj proces zelenaških odnosa ublažen je, ne i otklonjen, osnivanjem novčanih ustanova, sa karakterom štedionica – u Nikšiću 1901. i u Podgorici 1904. To su i prve novčane ustanove u Crnoj Gori.
Ekonomsko-društveno biće Crne Gore karakterisalo je, dakle, odvajanje po imovnom stanju od mase naroda ne samo glavarskog sloja – serdara, vojvoda, kapetana, pisara, starješina manjih upravnih jedinica – nego i trgovaca i zanatlija.
Imala je jedino izgrađen put koji je povezivao Cetinje sa Kotorom. Nijedan drugi put nije bio izgrađen na čitavoj crnogorskoj teritoriji. Putevi izgrađeni od 1882-1905. godine između varoši i nekoliko drugih većih mjesta nijesu imali kvalitete za kolski saobraćaj. Tek su nastajali projekti za izgradnju puteva za kolski saobraćaj i uske pruge Bar-Virpazar.
Veze između djelova teritorije Crne Gore tada su uspostavljane samo pješačenjem. Imućniji i zvaničnici i sa upotrebom konja. (Njemačka je, na primjer, u to vrijeme proslavljala dvije i po decenije tramvaja na električni pogon).

Proširenje teritorije

1903. godine počinje usporeni i manjeg obima prodor stranog kapitala na područje Crne Gore. Taj prodor započinje osnivanjem u Veneciji Društva zadružne režije crnogorskog duvana, preko koga je ulagan italijanski kapital za eksploataciju monopola duvana. Nastavljeno je 1904. godine osnivanjem trgovačke engleske firme Anglo-Montenegrin. Tek sa donošenjem Ustava, započinju ulaganja inostranog kapitala na teritoriji Crne Gore. Najviše italijanskog i manje francuskog i engleskog. Zakoni o koncesijama za istraživanje i eksploataciju ruda, izgradnju dvije hidroelektrane na Morači, isušivanje Ulcinjskog polja, doneseni su nakon donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905.
Surovo materijalno siromaštvo, dakle, bilo je obilježje tadašnjeg crnogorskog društva.

Više od 90% stanovništva Crne Gore bilo je nepismeno. Ne samo u značenju neznanja pisanja i čitanja, već i u smislu znanja o demokratiji, principima i činiocima demokratije i drugim sa tim povezanim pitanjima. 1905. godine postojalo je 75 državnih i 26 osnovnih škola i samo dvije srednje škole - Bogoslovsko učiteljska škola i četvororazredna Gimnazija, usmjerena da se svake godine otvara viši razred (puna gimnazija je tek 1910. godine ustanovljena. Te godine u njoj je maturski ispit položilo 14 učenika). Obje na Cetinju. (Razvijenije evropske zemlje u Evropi imale su univerzitete čije se trajanje mjerilo vjekovima. U Srbiji je postojalo univerzitetsko obrazovanje duže od pola vijeka).
Jedna bolnica, slabo opremljena, postojala je na Cetinju. To je bila jedina bolnica na cijeloj teritoriji tadašnje države Crne Gore. Svega 17 ljekara, razmještenih u većim mjestima, obavljalo je sveukupnu medicinsku djelatnost na teritoriji Crne Gore.
Iako je od stočarstva zavisio veliki dio stanovništa, tada su u Crnoj Gori bila samo dva veterinara.
I u društvenim djelatnostima, dakle, takođe je veliko siromaštvo.

Višenacionalnost i multikonfesionalnost

Proširenjem teritorije države Crne Gore poslije 1878. godine, Crna Gora postala je višenacionalna i multikonfesionalna. Postojale su pravoslavne, katoličke i islamske vjerske zajednice i institucije.
Njihov položaj u Crnoj Gori, odnos njihov i države i njihova puna sloboda vjeroispovijeti i slobodnog vjerskog djelovanja, pravno su tada bili uređeni. Humanije i sa više vjerske tolerancije nego u okruženju i u razvijenim evropskim državama. To je visoko uzdizalo moralni ugled države Crne Gore. Samo na tom području Crna Gora je tada bila ispred niza drugih država u okruženju.
1902. i 1903. godine doneseni su Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori i Ustav pravoslavnih konzistorija u Knjaževini Crnoj Gori.
Vjernicima rimokatoličke vjeroispovijesti zagarantovana je puna vjerska sloboda Konkordatom, zaključenim 18. avgusta 1886. godine između Svete Stolice i Crne Gore. Njime su uređeni polažaj Barske nadbiskupije, vrhovne institucije te vjeroispovijesti u Crnoj Gori, i odnos između nje i države.
Propisima koji su kasnije kodifikovani u Zakonu o parohijalnom sveštenstvu od 31. avgusta/13. septembra 1909. godine, rimokatoličko sveštentvo potpuno je izjednačeno u pravima i obavezama sa pravoslavnim sveštenstvom. Uključujući i pravo rimokatoličkim sveštenicima da djeci rimokatoličke vjerospovijesti predaju vjeronauku i u državnim školama.
Puna vjerska sloboda vjericima islamske vjeroispovijesti i položaj Muftije kao vrhovne institucije te vjeroispovijesti u Crnoj Gori, zagarantovani su i uređeni sa više sukcesivno donesenih zvaničnih akata i propisa crnogorske državne vlasti. Priznato im je i pravo da im se primjenom “šerijata” i od šerijatskih sudova rješavaju bračni, nasljedni i vakufski odnosi.

Pravno uređenje sistema državnog upravljanja

Crna Gora bila je apsolutna monarhija. Čvrsto ukorijenjena i prihvaćena u crnogorskom narodu. Pravno-institucionalno kontituisana. Sa poretkom uređenim životno ustaljenim pravilima i zakonima, koje je donosio monarh. I sa značajnim razlikama između normativnog i stvarnog.
Setom zakona donesenih 6/19. decembra 1902. godine pravno su uređeni sistem državnih institucija i upravljanje državnim poslovima. Uređeni su: Osnovnim državnim zakononom o Knjaževskoj vladi i Državnom savjetu; Zakonom o nasljeđivanju prijestola; Zakonom o sudskoj vlasti; Zakonom o ustrojstvu sudova u Knjaževini Crnoj Gori; Zakonom o građanskoj sudskoj nadležnosti u Knjaževini Crnoj Gori; Zakonom o krivičkoj sudskoj odgovornosti; Zakonom o činovnicima građanskog reda.

Iskazivanje namjere

Namjeru da se donese ustav države Crne Gore, knjaz Nikola I Petrović Njegoš, vladar crnogorski, iskazao je, prvi put, u ljeto 1905. godine, svom višedcenijskom veoma bliskom saradniku, tada penzioneru, vojvodi Simu Popoviću prilikom njihovog putovanja, na Knjažev poziv, jahtom od Ulcinja do Bara. Sadržinu i tok tog razgovora Sima je opisao u svojim Memoarima. Sadrži elemente važne za spoznaju odlučnosti suprostavljanja, njegovog i drugih, donošenju ustava države Crne Gore. Zato tok i sadržinu razgovora iskazujem kako su prikazani u Memoarima.
U svojim Memoarima Sima svjedoči da je u razgovoru Knjaz tražio da on, Sima, “dođe što prije na Cetinje”, da ga zove da mu “da malo posla”, sa konstatacijom da bi taj posao ti “najbolje svršio, jer poznaješ narod crnogorski”, i da bi taj posao “zajedno radili”. Zatim da mu je rekao: “Hoću da mi napišeš jedan ustavčić za Crnu Goru”.(...) “Hoću da dam ustav Crnoj Gori”. Popović svjedoči da je iznenađen tom Knjaževom izjavom, da je mislio „da ne govori ozbiljno, znajući koliko je do juče odbacio i same reforme koje bi ga mnogo manje nego ustav ograničavale u njegovom samovlašću“, a da je „opazivši iznenađenje“ Knjaz odgovorio:“Ozbiljno ti govorim“.

Razlozi Sime Popovića

Prema Siminom svjedočenju, odgovrio mu je: „Ne, gospodaru; ja ne mislim da bi to bilo dobro. To bi bio suviše neprirodan skok iz sadašnje vaše lične vladavine pravo i trupačke u ustavnu vladavinu. Između njih je dubok i širok jaz, koji treba ispuniti, popraviti, pa da se preko njega prijeđe bez opasnosti i upravo neosjetno”(...) „ O ustavu niko i ne misli, niti u hiljadu jedan zna šta je to“. (...) „Crnogorci će ga primiti, ali ćete brzo na čudo biti i vi i oni od ustava“. “Nijesam protivnik ustavu i slobodama, koje on narodu daje i čuva, ali sadašnjoj Crnoj Gori ne mislim da je potreban i da bi joj koristio. I velike države koje poodavno imaju ustav i parlament, u kome se po malo krasnoslovi, poviše praznoslovi, a najmanje radi, kubure jednako šnjim. Ako Bog da da se kad Srpstvo prikupi najedno, biće vremena da se i Crna Gora tijem ponovi. A dotle bolje da ona ostane što je vazda bila, sa onijem narodnim životom i duhom, koji joj je dao glas imenu što isto vama ni malo ne smeta, da joj date potrebne uredbe i zakone. Crna Gora nije imala ustav kada joj je Gledston napisao oni slavopoj”.
Prema njegovom svjedočenju, u razgovoru je uvjeravo knjaza Nikolu da odustane od namjere da donosi ustav. Kazuje da je kasnije odbio i poziv i da učestvuje u razmatranju teksta Nacrta ustava na sjednicama u poznatoj “Odžakliji”.
Razlog da Sima odbije poziv da učestvuje u pisanju ustava države Crne Gore, po njegovom izričitom iskazu, dakle, je: dok se “Srpstvo prikupi najedno” bolje je da Crna Gora “ostane što je vazda bila”, to jest, bez ustava, a da se tada “i Crna Gora tijem ponovi”. Ne da Crna Gora tada donese svoj ustav, nego da se “i ona tijem ponovi”! Iskaz koji ne podrazumijeva posebni ustav Crne Gore.
To kazuje da stvarni razlog njegovog suprostavljanja donošenju ustava države Crne Gore nije to što crnogorskom narodu nije poznato što je ustav i kakvu ulogu ima, već znanje da će donošenje ustava države Crne Gore učvrstiti njenu državnost, ojačati njenu poziciju i snagu kao države i da to može uvećati prepreke da se ”Srpstvo prikupi najedno”, kako je on projektovao prikupljanje “Srpstva najedno”. Prikupljanje koje je podrazumijevalo ukidanje države Crne Gore i prisajedinjenje njene teritorije državi Srbiji. Na to upućuju i njegove konstatacije da zna da ustav “narodu daje i čuva slobode”, kao i činjenice da je on bio visoki intelektualac i državnik koji je više puta bio u diplomatskim misijama i znao što za poziciju Crne Gore u Evropi znači nemanje ustava. U suštini, cilj suprostavljanja donošenju ustava nije ustav sam po sebi, nego ustav kao činilac učvršćivanja državnosti Crne Gore, jačanja njene samostalnosti i nezavisnosti i iskazivanja njime, objektivno, protivljenja stapanja Crne Gore u “Srpstvo”. Na to upućuje i sadržina njegovih kasnijih radova. Najviše njegovih drugih memoara pod naslovom S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, u kojima iznosi na vidjelo svoje opredjeljenje za likvidaciju države Crne Gore i prisajedinjenje njene teritorije državi Srbiji.

Svjedočenje Lazara Tomanovića

Dr Lazar Tomanović, tadašnji predsjednik Velikog suda, u svojim zapisima koji se nalaze u njegovoj rukopisnoj zaostavštini, kazuje: “Jednom me Gospodar zapita šta mislim o ustavu u Crnoj Gori. A ja čisto stravljen podigo(h) ruke kao da odbijam tu misao odgovorih: ‘Bože sačuvaj’ ! Na to i ostade. Nijesam se mogao domisliti otkud mu to pitanje.
Kad se spravljao 1905. da pođe u Berlin... dođe u Veliki sud. Samnom bijahu: Labud Gojnić, Milo Dožić, Risto Popović i Janko Milić. Sjedosmo i s nama se stade razgovarati. Kaže nam zašto ide u Berlin. Pa uz to nas je zapitao kako mislite o ustavu u Crnoj Gori. Svi smo se izrazili protiv ustava, samo je Risto Popović rekao da bi trebalo raširiti Državni savjet novim članovima, koji bi na izmjenu dolazili na sjednice, kao plemenski predstavnici“.
Te iste godine, na Lučindan izdade Proglas.“
U literaturi se navodi da je i engleski profesor Viljem Miler savjetovao knjaza Nikolu da ne donosi ustav, sa objašnjenjem da “može otvoriti put destrukciji države”. Nije registrovano na čemu je zasnivao ocjenu da ustav može “otvoriti put destrukciji države”, kada se zna da ustav, sam po sebi, ima ulogu da daje drugačije efekte. Ostaje za razmišljanje da li je na osnovu datih okolnosti procjenjivao da će donošenje ustava pokrenuti i ojačati organizovano djelovanje protiv crnogorske države.
Simo Popović u Memoarima piše da je jedino Lazar Mijušković nagovarao Nikolinog sina Danila, sa kojim je bio u prijateljskim odnosima, da se tada donese ustav.

Proglas narodu crnogorskome

18/31. oktobra 1905. godine, na Lučindan, „dan predstavljanja Sv, Petra, slavnog gospodara crnogorskog“, knjaz Nikola I Petrović Njegoš objavio je Proglas narodu crnogorskome, koji je od njegovih političkih protivnika preimenovan u Lučindansku proklamaciju. Za preimenovanje nema drugog razloga osim opredjeljenja da se otkloni identifikacija – narod crnogorski. Jedna od sadržina Proglasa koja određuje njegovo polazište i daje mu pečat crnogorstva. Istoričari su, zanemarujući da je ime znamenje, pa i kada je akt u pitanju, nekritički preuzeli to preimenovanje izvršeno iz političkih razloga, pa je Proglas u literaturi poznat pod izmijenjenim a ne pravim imenom.

Sadržina Proglasa uslov je dobijanja cjelovitog činjeničnog nalaza relevantnog za utvrđenje istine.
Zato prezentiram njegov integralni tekst.
On je:

Došlo je vrijeme

“ Dragi Moji Crnogorci,
Kad je čovjek član prosvijećenog čovječanstva, on i slobodan građanin mora biti – tako drži Knjaz i Gospodar, koji se u tijem osjećanjima rodio, rastao i nastanuo.
Što je zagrijevalo grudi Mojijeh i vašijeh predaka? Što je jednoj šaci gorštaka omogućilo da na visovima svojega junačkog stana očuva svoju zlatnu slobodu i otalen zadahne unaokolo sebe nekad povezanoj braći na Balkanu svoj duh, pregnuća i krepost nade? - Ljubav slobode i ništa drugo. Ona je sve naše blago i naša životvorena moć; njom se ponosimo, za nju živimo; a kad bi nam je nestalo, mi bismo bili svi mrtvi, bili bismo svi pokojni. Je li, junaci moji?
Sloboda, duh sloge i bezprimjerna poslušnost vašijeh djedova spram Mojijeh, zavrgla je ovu kršnu našu državicu, proslavila je, te je danas ljubljena i, Bogu hvala, ugledna i uvažena od jakih i silnijeh. A da bi se ne samo održala na ovoj visini, nego da se još više popnemo, treba nam udružiti svu našu moralnu i fizičku snagu i moć za dobro i napredak Domovine. To od nas zahtijeva i dužnost potrebe suvremenosti.
O idućem Nikolju dne, a preko vašijeg poslanika, slobodno izbranijeh po načinu, kojim će vas Moja vlada upoznati, sletite se oko Mene, Moji vitezovi, da vas na to uputim, da zajedno vidimo, da zajedno sami snađemo i izaberemo što je najbolje za našu otadžbinu i njen slobodni razvitak.
Nabavio sam vam u izobilju oružja: sabalja, topova i džebane, i u ruke vam predao, jer vidim da znam, da ćete tijem, kao i do sada prevashodno umjeti rukovati, zatraži li to čast i sigurnost Domovine.
Ali njoj je trabalo i drugoga oružja, te sam se u četrdest i pet godina Moga trudnog vladanja starao da joj uzgojim sinova, kojima bih s pouzdanjem mogao povjeriti i to drugo oružje za napredak mile Mi Crne Gore.
Vrijeme je došlo, sinovi Moji, da vas stim upoznam i naoružam u razmjeru prilika, okolnosti i kulturnog razvitka našega. Dođite, dakle, okolo Mene na Nikolj dan, da vas sastavim s Mojom vladom, da u srećnom dosluhu s njom i preda Mnom razgovorite, i snađemo svi zajedno, što je najbolje za pravi i zdravi napredak Otadžbine.
Mi ćemo se za to poslužiti i primjerima prosvijećenih i od nas naprednijih naroda, i što god se bude tamo iskustvom dokazalo, da je bolje u njihovom životu, nego li u ovom našem patrijarhalnom režimu, mi ćemo to polagano primjenjivati na naš život. Tijem preradosan, a opojen vazdašnjom žarkom ljubavi naspram vas i države Mi, ja hoću iz savršene slobodne Mi ruke, da vam darujem izvjesna prava za vaše sudjelovanje u narodnijem poslovima i upravi, ostavljajući Našijem našljednicima, da ih vazda u duhu vremena i dobro shvaćenoj narodnoj potrebi usavršavaju i raširuju.

Za ovi put razdašnost Moja neće biti veoma velika, ali ni manja od vašega svjesnoga očekivanja. Jer svi, uvjeren sam, mislite kao i Ja, da u slobodnoj zemlji i slobodnijem građanskijem životom živimo, a da nam zdravi i junački stan treba najbrižnije sačuvati od nepromišljenih skokova i zaraznih pojmova, pa ćemo tek onda jedri i snažni.
„Jaje zdravo dobije slomljeno“.
Ovaj vam proglas izdajem i upućujem danas, na Lučindan, dan predstavljanja Svetoga Petra, slavnog Gospodara Crnogorskoga, moleći Mu se, da zakrili naš zakazani sastanak i u Boga isprosi Višnji Njegov blagoslov za naše rodoljubive odluke toga i svakojeg dana za sreću, napredak i slavu crnogorsku.
Dano u našoj prijestonici Cetinju, oktobra osamnaestog, godine od rođenja Hristova hiljadu devet stotina, a Našeg vladanja četrdeset šeste".

Nikola.