Mr Slavica Stamatović, arh.; Dragana Šuković, arh.; Zorica Tomanović, arh.
CRMNICA (Crmnička "Nahija")

Iz publikacije:
Savremeni izraz tradicionalnih kuća u Crnoj Gori

Publikacija izdata od strane:
Ministarstva za ekonomski razvoj i
Ministarstva turizma i zaštite životne sredine uz pomoć GTZ-a,
zastupnika njemačkog Ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj.

Sredinom XIV vijeka, prostor stare Crne Gore se diferencirao kroz četiri oblasti ili nahije: Katunsku, Riječku, Lješansku i Crmničku. Crmnička nahija ili Crmnica najjužnija je od ovih oblasti i zahvata kontinentalnu stranu dijela planinskog masiva uz more. Prostire se od južnih obala Skadarskog jezera sve do planina Sozine, Pepića, Sutormana i Paštrovske gore i spada u oblast Crnogorskog krasa, najjužnijeg dijela dinarske kraške oblasti – karstne oblasti, gdje preovladjuju 'sivi tonovi kamena' i izmijenjena jadransko – sredozemna klima karakteristična po hladnim zimama i toplim ljetima. Crmnica se dijeli na sedam plemena: Podgor, Brčeli, Limljani, Sotonići, Boljevići, Gluhi Do i Dupilo. Naziv Crmnička nahija ili Crmnica pojavljuje se još u XII vijeku u Ljetopisu popa Dukljanina i najvjerovatnije potiče od karakteristične crvene boje zemlje koja je u vrijeme kiša u crveno bojila i vodu.


Crmničko selo

Danas se u Crmnici nalaze 22 sela, koja su strukturalno prepoznatljiva zadržavajući originalnu morfologiju i karakterističnu tradicionalnu arhitekturu. Crmnička sela se formiraju grupisanjem kuća po obodu obradivih površina, na kamenim stranama padina ka Skadarskom jezeru i mogu biti grupisana u polurazbijenom ili zbijenom tipu, sastavljena od zaseoka ili manjih brastveničkih grupacija, sa gotovo gradsko- urbanim sklopovima kuća. Formirana na padinama, tj. terenu u nagibu, crmnička sela karakterišu upečatljive kamene podzide i međe koje generišu vizuelni identitet tako oformljenih ulica i prolaza u crmničkim selima, kao i karakteristično kameno gumno, kao sinonim generisanja javnog prostora.


Crmničke kuće

Crmničke kuće se u morfološkom smislu mogu tipološki podijeliti na kuće paralelne izohipsama i kuće upravne na izohipse, ali sa identičnim arhitektonskim elementima. Česti ratovi i nemaština formiraju crmničku kuću kao malo utvrdjenje sa jasnom i jednostavnom graditeljskom logikom – zaštita od neprijatelja i klimatskih uslova. Funkcionalno gledano, najrasprostranjeniji tip crmničke kuće podijeljen je na donju i gornju zonu, prizemlje i sprat. Kako su objekti na terenu u nagibu, gornja zona sadrži isključivo stambene aktivnosti - kuhinju (ognjište) i sobe, i može se tretirati kao sprat iako je u kontaktu sa tlom, dok je donja zona - konoba u prizemlju, sa isključivo ekonomskom- privrednom funkcijom skladištenja namirnica i čuvanja vina.

Karakterstični elementi, zajednički za oba tipa kuća, proizašli iz odbrambenih razloga, su puškarnice – otvori malih dimenzija i porteli – unutrašnja komunikacija sa konobom. Najkarakterističniji elemenat crmničke kuće je volt (volat) – zasvedeni poluotvoreni prostor u prizemlju kuće, čiji je zatvoreni dio konoba. Nerazdvojivi dio crmničke kuće je dvorište. Veza izmedju kuće i dvorišta ostvarena je terasom, smještenom iznad voltova u nivou sprata kuće, sa kamenim klupama - sjednicima ili pižunima. Preko terase se ulazilo u kuću. Ona ima funkciju proširenog dnevnog boravka - okupljanja porodice i prijatelja. Terase su gotovo uvijek bile orijentisane prema padinama i obradivom zemljištu i, ako je pozicija dozvoljavala, sa atraktivnim pogledom na jezero, što istovremeno karakteriše i tipičnu orijentaciju crmničke kuće u prostoru – podredjenost terenu i pogledu na obradivu zemlju, mnogo više nego pravilnoj orijentaciji kuće u odnosu na strane svijeta. Ukoliko je bilo moguće, kuća se orijentisala tako da su kalkanski zidovi okretani prema sjeveru i jugu, radi zaštite od sjevernih i južnih vjetrova.

U pogledu veličine, orijentacije i rasporeda otvora takodje nisu postojala stroga pravila, prozori su manjih dimenzija u pravougaonoj proporciji približno 1:2, uokvireni gredama od tesanog kamena, često krečeni kako bi se otvor istakao. Obično se pojavljuju na onoj strani kuće koja je orijentisana niz padinu (“lice kuće”) ostvarujući vizuelnu kontrolu nad imanjem. Kod razvijenijih oblika kuća prozori se pojavljuju i na kalkanskim zidovima. Na južnoj strani kuće otvora gotovo da nema zbog južnih vjetrova i sunca. Fasade crmničkih kuća karakterišu i panjege – niše u zidu za odlaganje predmeta. One se nalaze i u enterijeru najčešće u zoni oko ognjišta. Osim panjega karakteristični su i otvori nastali ispuštanjem jednog kamena pri zidanju, često u dijelu ispod krova – otvori za ventilaciju. Tradicionalnu crmničku kuću karakteriše dvovodni krov nagiba od 22 do 30, sa drvenom krovnom konstrukcijom formirajući tavan (petar) za sušenje mesa i ribe, pokriven ćeramidom (kanalicom) po kojoj se stavlja u ortogonalnim redovima kamenje za zaštitu od vjetra.

Crmnička kuća je gradjena isključivo od tesanog ili pritesanog kamena sa drvenim medjuspratnim tavanicama i drvenom krovnom konstrukcijom.

Transponovanje tradicionalne crmničke kuće - pristup

Osnovna morfološka podjela tradicionalne crmničke kuće na kuću paralelnu izohipsama i kuću upravnu na izohipse definisala je i poslaznu tačku transponovanja tradicionalne arhitekture kroz ta dva pravca. Sa druge strane, definiše se i nivo transponovanja tradicionalne arhitekture u novi arhitektonski izraz postavljajući suštinsko pitanje: u kolikoj mjeri novo mora da podržava staro i koje su to karakteristike koje novo čine uklopljivim u postojeći ambijent starog? U tom smislu izdvajaju se dva pristupa u oblikovanju novog: prvi, baziran na podržavanju elemenata tradicionalnog inspirisan jednom od crmničkih kuća, koji je preporuka za smisleno grupisanje identičnih, sličnih, pa i različitih jedinica u novu grupnu formu – turističko naselje istovremeno i preporuka za rekonstrukciju starih objekata, sproveden kroz transponovanje kuće upravne na izohipse i drugi, koji eksperimetiše sa savremenim materijalima, energetskim mogućnostima i funkcionalnim redefinisanjem prostora nove crmničke kuće, zadržavajući suštinske elemente koji objekat čine prepoznatljivim i uklopljivim u prostor Crmničke nahije, sproveden kroz transponovanje kuće paralelne izohipsama.

Ovako definisan pristup ima za cilj, prije svega, edukaciju budućih graditelja na ovim prostorima o metodološkom pristupu procesu projektovanja, baziranom na analizi tradicionalne arhitekture i činjenici da arhitekturu prošlosti treba izučiti, shvatiti, stvaralački protumačiti, njome se nadahnuti, iskoristiti samo one elemente koji su u skladu sa vremenom u kojem živimo, stvarajući kuće ne kao kopije prošlosti nego kao smisleni savremeni doprinos budućnosti.

[mr Slavica Stamatović, arh.]

Transponovanje tradicionalne crmničke kuće - Kuća paralelna izohipsama

Kuća parelelna izohipsama - tradicija

Kod ovog tipa kuće ekonomsko prizemlje se formira ispod cijele površine kuće. Medjuspratna konstrukcija je drvena, ali se ispod ognjišta, koje se obično nalazi na uglu, formira kameni svod „volat“ kako bi primio opterecenja od ognjišta ili je kompletna medjuspratna konstrukcija radjena u kamenim svodovima. Duža strana kuće, „lice kuće“, orijentisana je ka padini ili jezeru, prateći izohipse, i moguće je pojavljivanje većeg broja otvora od čega može biti i veći broj vrata. Prisutni su svi funkcionalno oblikovni elementi tradicionalne crmničke kuće.

Kuća parelelna izohipsama – savremeni izraz

Cilj ovog rada je ispitivanje mogućnosti transponovanja tradicionalne crmničke kuće. Princip je bio 'holistički', što podrazumijeva, sa jedne strane, analizu funkcionalano-oblikovnih karakteristika i elemenata tradicionalne kuće, a sa druge, definisanje potreba savremenog korisnika i mogućih utilitarnosti nove crmničke kuće (kao kuće za odmor, povremeni boravak ili izdavanje u turističke svrhe) kao i ispitivanje energetske efikasnosti kuće sobzirom na njen položaj i klimatske uslove. (1)

Crmnička kuća paralelna izohipsama je nešto razvijeniji oblik arhetipski prepoznatljive prizemljuše dinarskog tipa, koja je „rasklopiva“, kao dječja igračka, na primarne geometrijske elemente koji se jednostavno ponovo sklapaju, zadržavajući primarnu formu – RASKLAPANJE. Korišćenje prostora 'konobe – donji nivo', ranije isključivo ekonomskog dijela kuće, za boravak, naročito u ljetnjem periodu zbog prijatne temperature, a 'terase – gornji nivo' u zimskom periodu zbog izloženosti suncu definiše LJETO/ZIMA režim korišćenja prostora po vertikalnoj osi objekta. PREPOZNAVANJE/UKLAPANJE arhitektonike crmničke kuće i mogućnosti njenog apstrahovanja i transponovanja pokazuje da je i primjenom savremenih materijala moguće zadržati autohtonost tradicionalne arhitekture. (2)

Pretpostavljena orijentacija kuće podrazumijeva one objekte koji imaju pogled na jezero, a to je, približno, po dužoj osi objekta, sjeverozapad – jugoistok. Dio objekta orijentisan na južnu stranu osmišljen je 'otvorenije' kako bi akumulirao sunčevu energiju u zimskom periodu, dok bi se u ljetnjem periodu regulisao adekvatnim zastorima. Sa južne strane krova moguće je postaviti solarne kolektore, a ispod jednog dijela gornje etaže bistijernu za skupljanje vode, kako je to i ranije bilo u nekim kućama. Donja etaža objekta, djelimično ukopana u zemlju, dobija funkciju dnevnih aktivnosti, jer može da ima optimalnu temperaturu cijele godine, sa akcentom na ljetu kada se objekat i najviše koristi. Traka otvora ispod krovne strehe omogućava ventiliranje objekta, a centralno postavljen dimljačni kanal ostavlja mogućnost za centralizovanje sistema grijanja kroz obje etaže. Na ovaj način, principijelno gledano, dobila bi se ENERGETSKI EFIKASNA KUĆA.

Neki od elemenata koji su prepoznati kao posebno važni i inspirativni su: kamene podzide i medje od polutesanog i tesanog kamena – veza kuće i zemlje, spoljno kameno stepenište – veza gornjeg i donjeg nivoa kuće, geometrija krovnog pokrivača (kamene trake za ukrućenje protiv vjetra), horizontalna podjela na vratima, povećani otvori sa zadržanim medjusobnim proporcijama, „kamen u kamenu“ – čest motiv ispune ranijih otvora kamenom 'u suvo', otvori za ventilaciju ispod krovnog vijenca transponovani u traku prozora (provjetravanje kuće), primjena „natur betona“ u tonalitetima kamena, otvori malih dimenzija (puškarnice, panjege) (4).

U kombinaciji sa tradicionalnim materijalima crmničke regije (kamen, ćeramida, drvene medjuspratne i krovne konstrukcije, drveni prozori i vrata) koji su standardno preporučeni, moguće je koristiti i savremene materijale (metal – čelik, staklo, natur beton, savremene krovne pokrivače, solarne kolektore i sl.) ali isključivo na „tradicionalno primijenjen način“ u duhu arhitektonike i arhitektonskih elemenata tradicionalne crmničke kuće kako je to pokazano kroz ove analize.

[Dragana Šuković, arh.]

Transponovanje tradicionalne crmničke kuće
- Kuća upravna na izohipse

Predloženo idejno rješenje turističkog objekta, koje kao uzor ima crmničku kuću upavnu na izohipse, poštuje planimetriju crmničkog sela kao i razmjeru- proporciju, oblik, materijale, detalje i boje, jezik i funkciju crmničke kuće, a nezanemarujući ni u jednom trenutku potrebe savremenog turiste ovog vremena.

Osnovno polazište-ideja bila je arhetipsko tumačenje kuće kao bedema, zaklona, skrovišta. Crmnička kuća u isto vrijeme i poziva i štiti. Nesumnjivo je da se ona gotovo nepogriješivo uklapa u prirodni pejzaž, medjutim postavlja se pitanje, na koji način kuću- monument- kamen / krutu opnu od kamenog zida / otvoriti ka prirodi i dozvoliti da se granica izmedju unutrašnjeg i spoljašnjeg prostora, makar u jednom dijelu, učini nejasnom. Da li polazište treba da bude skrivanje ili otkrivanje, i koja je mjera i jednog i drugog, a da se ne naruši vjekovni organski sklad gradjenog prostora i pejzaža? U predloženom rješenju - intervencija je svedena na minimum.

Čvrsti kubični element kuće, volat – konoba koja nosi terasu, se sada ošupljuje, olakšava i odvaja od kuće, ostavljajući mogućnost pejzažu - spoljašnjem prostoru da joj se približi. Kontakt izmedju terase i kuće, mjesto nekadašnjeg glavnog ulaza u kuću, oslobodjen je masivnog kamenog zida i ostvaren prozračnim staklenim zidom - otvorom. Otvaranje kamene opne na mjestu predjašnjeg ulaza u kuću ima prije svega simbolično značenje naglašavanja dobrodošlice i gostoprimstva crmničkog domaćina. Nova kuća artikuliše kamenu opnu kao osnovni element, dok se dvovodan krov pokriven kanalicom i podržani tradicionalni otvori “povlače” u drugi plan. Cilj je da se kontrolisanim uvodjenjem svjetla, gotovo nepromijenjenom proporcijom, tradicionalnim materijalima i u enterijeru, zadrži duh - atmosfera nekadašnje kuće, bez obzira na promjenu funkcije unutar nje, kako bi turista na pravi način doživio prostor u kom se nalazi.

U funkcionalnom smislu izvršeno je zoniranje po etažama, u prizemlju kuće smještena je dnevna zona, minimizirana ulazna partija i manji dnevni boravak sa trpezarijom i kuhinjom, iz koje je ostvarena direktna veza sa konobom. Funkcija konobe, čuvanje vina koje je dostupno gostu tokom boravka u kući, je zadržana i u predloženom rješenju. Konoba je sada produženi dnevni boravak koji će, usljed kontrolisanog ulaza svjetla, biti prijatan prostor za boravak gostiju, naročito ljeti. Prizemlje kuće, dnevna zona, je u ograničenoj, skromnoj a i dovoljnoj vezi sa dvorištem, prirodom. Lagano drveno stepenište povezuje dnevnu i noćnu zonu. Na spratu su spavaće sobe i sanitarni čvor. Sobe su koncipirane tako da je u njima, pošto je riječ o turističkom objektu, moguće ostvariti i dio dnevnih aktivnosti. Obje sobe imaju izlaz na terasu koja je u ovom slučaju produžetak unutrašnjeg prostora i veza sa dvorištem.

[Zorica Tomanović, arh.]

O Riječkoj nahiji

Basen Skadarskog jezera je geografski oduvijek bila veoma povoljna oblast za život. Ključne pretpostavke pojave i razvoja naselja u njemu bili su povoljni prirodni činioci: snaga klime i sunca, tla i vegetacije, zatim društveni činioci koji su doveli do stvaranja velikog broja naselja. Zbog svog položaja, prirodnih i stvorenih vrijednosti ta naselja danas predstavljaju bogatstvo obnovljivo u razmjeri generacija. (sl. 1)

Riječka nahija oivičava zapadni prostor Skadarskog jezera sa naseljenim ostrvima, do oko 500 m nadmorske visine, sa blago izmijenjenom mediteranskom klimom. U istorijskom razdoblju formirane su plemenske zajednice: Ceklin, Ljubotinj, Građani, Kosijeri i Dobrsko selo. Centar Riječke nahije i ostalih 37 naselja predstavlja naselje Rijeka Crnojevića, koje je nekada bilo značajan centar, luka i pazar. Tijesnu vezu sa Jezerom imaju naselja: Donja Sela, Dujeva, Riječani, Očevići, Šinđon, Drušići, Bobija, a posebno značajna naselja su Dodoši, Žabljak Crnojevića, Vranjina i Prevlaka. (sl. 2, sl. 3, sl. 4).

Naselja uz jezero, od Žabljaka do Poseljana, sa Rijekom Crnojevića, predstavljaju naslijeđeni urboekološki sistem od izuzetnog značaja za razvoj regiona. Sela su folklorno i etnografski veoma privlačna i vrijedna.

Naslijeđena arhitektura

Arhitektura kuća nastala je kao logičan odgovor na prirodne uticaje i posebnosti mjesta, a visoka etika graditeljstva iskazana je kroz odgovornost u korištenju raspoloživih resursa lokacije.

Prve kuće prijezerskih naselja Skadarskog jezera, zbog svog sadržaja, mogu se nazvati ribarskim kućama. Formirale su se transformacijom - stalnim nastanjivanjem obalnih sezonskih objekata namijenjenih isključivo čuvanju i obradi ribe, kao i sušenju žita.

Na tipološke odlike kuća u Riječkoj nahiji uticao je promjenljivi sezonski vodni režim jezera. Kao rezultat prilagođavanja ovoj pojavi nastajale su kuće nalik sojenicama, sa masivnim kamenim stubovima u djelimično slobodnim prizemljima, koja su bila plavljena u vrijeme visokog vodostaja.

Autentična ribarska kuća bila je jednodjelna prizemljuša, malih dimenzija, sa dvovodnim krovom. S obzirom da se gradnja vremenom sve više povlači dalje od vode, to je i razvoj ove kuće išao u pravcu prijezerske kuće koja je na suvom terenu. (sl. 5)

Tradicionalna kuća Riječke nahije pripada grupi kuća crnogorskog krasa, koju odlikuje jedinstven sistem u oblikovanju - jednostavna pravougaona osnova kuće koja se završava dvovodnim krovom blagog nagiba. Oblikovni elementi su svedeni na proste ravne linije i oblike koji korespondiraju jedni sa drugima i sa terenom na kom se nalaze. Fasade su pravilnih i jednostavnih linija, sa pravilno raspoređenim otvorima prozora i vrata. Glavni akcenat na fasadi čini kameno stepenište sa terasom, kojim se naglašava ulaz u kuću. (sl. 6, sl. 7). Ukoliko terasa leži na voltovima, istaknutim i vidljivim konstruktivnim elementima, pojačan je utisak stabilnosti i unutrašnje misterioznosti kuće. Prostor prizemlja obično ima dvije prostorije, dok je u suterenu štala ili ekonomski prostor. Kamena terasa se više od pola godine koristi kao otvoreni dnevni boravak, u pojedinim situacijama dopunjena kamenom klupom i pergolom sa vinovom lozom. (sl. 8, sl. 9)

Pozicija kuća skoro po pravilu ostvaruje dobru insolaciju i pogled i u skladu sa tim se na lokaciji postavlja upravno ili paralelno u odnosu na izohipse. (sl. 10, sl. 11)

Zakonitosti građenja

Utvrđene trajnije odrednice, koje vrijede za većinu kuća, mogu se izraziti kroz dominantne pojavne izraze:

Ekonomičnost kao tendencija najizraženija u procesu odabira lokacije i načinu izgradnje. Nerijetko je potpomognuta geometrijskom pravilnošću kubusa i jedinstvenim proporcijama.Jednostavnost i proporcionalnost su pratilja svakog graditeljskog čina na jezeru. Ogledaju se u odnosu pojedinih elemenata prema cjelini. U vizuelnom smislu iskazani su kroz savršenu likovnu igru i komponovanje graditeljskih korpusa.

Svrsishodnost i korisnost kao autoritet kojima je podređen svaki i najmanji dio graditeljskog čina. Neposredna utilitarnost čini dubok smisao i svrhu njihovog nastanka i postojanja, izražena tako jako da se približava apsolutnom zakonu graditeljskog čina najjednostavnijih živih bića izvan čovjekovog kruga.

Funkcionalnost kao sveprisutna komponenta koja se naslanja na prethodnu. Funkcija objekta, organizacija unutrašnjeg prostora i zadovoljavajući odnos dijelova korpusa u skladu sa ciljem kojem objekat služi. Nekorisnih i neupotrebljivih tvorevina nema, kao ni rasipanja dragocjene energije.

Prilagođenost ambijentu izražena kroz odmjeren odnos prema anorganskoj komponenti-klimi i reljefu, ali i prema organskoj komponenti - ostalim živim bićima u okruženju, što je takođe prepoznatljivo kod graditeljstva jednostavnijih bića. (sl. 12, sl. 13)

Ovdje su kuće „organska stvarnost“ (Freudenreich, A., Narod gradi na ogoljenom krasu, zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Zagreb- Beograd, 1962.) i na njima ne nalazimo ništa što nije konstruktivno ili funkcionalno motivisano. Svaki detalj je na objektu svrsishodnan i kao takav on je logična posledica dovitljivosti kojom se primjenjuje, prije svega, ono što je ponudila priroda.

Ove osobine najviše su uticale na održivost kuća, a ogledaju se u sledećem:

a) materijalu i konstrukciji;
b) orjentaciji i rasporedu otvora; i
c) bioklimatskim jedinicama prostora. (Dr Vuksanović, P. Dušan, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Zadužbina Andrejević, Beograd, 1998.)

a) Materijali i konstrukcija

Materijali za građenje su mineralnog i vegetabilnog porijekla: kamen i drvo kao osnovni (dominacija prvog ili kombinovana upotreba oba materijala).

Konstruktivni sklop kuća čine nosivi masivni zidovi od lomljenog i pritesanog kamena „utopljenog u malter“ (u pitanju je krečni malter), debljine oko 50 do 80 cm. Slogovi kamena su nepravilni, sa nešto pravilnijom obradom uglova. Zidovi se protežu u visinu do krovnog vijenca. Finije obrađeni bijeli tesanici upotrebljeni su za okvire prozora i dovratnike, kao i za stepeništa.

Međuspratne konstrukcije nad prizemljem su rješavane podizanjem kamenog svoda-volata ili češće kao ravne - od drveta. Drvene međuspratne konstrukcije sastoje se od greda - nosača, na koje su bile prikucane daske - pod. U podovima su se najčešće ostavljali otvori za komunikaciju sa ostavom ili stajom. Kod nekih kuća nalazi se varijetet kombinovane međuspratne konstrukcije, gdje je pod ispod ognjišta zasvođen i sa završnom obradom od kamenih ploča. (sl. 14, sl. 15)

Krovna konstrukcija je takođe drvena, od bukovog i jelovog drveta, a pokrivač je ćeramida (kanalica). Krovovi su u najvećem broju slučajeva dvovodni, nagiba od 20 do 35 stepeni.

Stepenice kojima se dolazi na terasu su najčešće kamene, masivno zidane tesanim kamenom u krečnom malteru. Metalne i drvene stepenice su se koristile u unutrašnjosti za spuštanje u štalu, ali danas nijesu sačuvane.

Na prozorima kod starijih objekata nema nikakve dodatne zaštite, dok kod rekonstruisanih i novih kuća postoje drveni kapci, kao element zaštite od sunca ili padavina.

Prozori i vrata na gornjim etažama uokvireni su nešto preciznije obrađenim kamenim blokovima pravougaonog oblika. Oni prate veličinu otvora. Prozorski otvori su sa unutrašnje strane obično lučno zasvedeni, a konstrukcija prozora je drvena sa staklom i dva krila koja se otvaraju u unutrašnjost prostora. Dimenzije prozora su različite. Na prizemlju i spratu su obično širine 60 do 80 cm i visine 110 do 120 cm, a u potkrovlju i podrumskom dijelu su to otvori bez prozora, veličine jednog ili dva ispuštena kamena radi prirodne ventilacije. (sl. 16, sl. 17)

Vrata su jednokrilna, drvena, sa okvirom od kamenih blokova. Imaju pragove od kamenih blokova iz jednog komada, najčešće visine između 15 i 20 cm. Visina vrata je obično oko 180 cm do 200 cm, a širina od 70 do 100 cm. Otvori na prizemnim ekonomskim djelovima sa gornje strane se završavaju najčešće ravno, ali ima i primjera lučnog završetka. Takođe su uokvireni većim kamenim blokovima.

Opšte smjernice za gradnju

Na cijelom području Skadarskog jezera evidentna je neadekvatna gradnja kuća započeta krajem XX vijeka, nakon katastrofalnog zemljotresa 1979. godine. Može se reći da je tada okončana vjekovna tradicija građenja na ovom području. Mnogi stanovnici ovog područja, kao i oni koji su ga u međuvremenu naseljavali, gradili su nakon toga nove kuće neprimjerene ambijentu i time devastirali dragocjeni prostor. (sl. 18, sl. 19, sl. 20)

Sa druge strane, napušteni i netaknuti prostori nude mogućnost za prevazilaženje nastalih grešaka kroz jedan novi, ekološki pristup i „sofisticirano ambijentiranje“. U tom smislu predlažu se određene opšte smjernice gradnje u naslijeđenom tkivu tradicionalnih naselja, a zatim i u zonama nove gradnje.

Smjernice za gradnju u postojećim naseljima rangiraju se prema sledećim kriterijumima:

1. parcelacija i regulacija;
2. odnos prema susjednim objektima i okruženju, spratnost;
3. konstruktivni sklop i materijalizacija;
4. oblikovne i estetske karakteristike.

Smjernice za rekonstrukciju postojećih kuća:

1. poželjno je poštovati uspostavljenu regulaciju i gabarit kuće, položaj na parceli, orijentaciju, odnos prema susjednim objektima, tj. ispratiti postojeći način postavljanja kuće na parceli (slobodnostojeća, dvojna ili u nizu). Spratnost ne bi trebala biti veća od P+1, izuzetno P+2-tamo gdje se to pokaže opravdanim;

2. parter je sastavni dio tradicionalne arhitekture i njen atraktivni motiv. Tokom obnove je moguće dopuniti dijelove partera, prilagoditi savremenim potrebama i sl., ali se ne smije odstupiti od manira ili stila u kome je isti izgrađen, odnosno koji je prepoznatljiv na teritoriji naselja;

3. postojeći konstruktivni sistem, ukoliko je neophodno, trebalo bi ojačati skrivenim elementima od betona, čelika ili kamena;

4. u obnovi građevinskog fonda koristiti prednosti starog načina građenja, ali i dopuniti ga novim, što je moguće manje agresivnim oblicima;

5. savremeni materijali za gradnju moraju se pažljivo koristiti;

6. pravilan pristup očuvanju i revitalizaciji naselja trebalo bi da očuva odnose masa, veličinu i proporcijske odnose, ritmove otvora, detalje, stilske elemente i sl.

Smjernice za zone nove gradnje:

1. novi objekti bi trebalo da se usaglase sa tradicionalnim okvirom po svim parametrima koji će odrediti njegov položaj na parceli, odnos prema susjedu, orijentaciju, spratnost, materijalizaciju i oblikovanje. Gabariti objekata se moraju prilagoditi gabaritima postojećih tradicionalnih kuća, a dozvoljena spratnost bi trebala ići maksimalno do P+1. Tipološki modeli iz tradicionalnog dijela naselja trebalo bi da budu uzor za modele u zoni nove gradnje;

2. forma i oblikovanje objekta se ne moraju u potpunosti zasnivati na tradicionalnim principima gradnje u naselju, ali ne smiju narušavati kompozicionu cjelinu;

3. novi objekti moraju zadovoljiti savremene standarde života, što podrazumijeva postojanje sanitarnog čvora u objektu, opremljenost instalacijama struje, vode, PTT mreže, informatičke mreže;

4. pored dozvoljene i poželjne upotrebe tradicionalnih materijala za gradnju, poželjna je i upotreba savremenih ekoloških materijala, poželjno prvenstveno u enterijeru.
Preporučuju se:
- materijali iz obnovljivih izvora,
- materijali koji ne zagađuju sredinu, ne emituju opasne materije ili otrovne čestice,
- materijali koji se mogu eventualno reciklirati i ponovo upotrijebiti; u funkcionalnom smislu, novi objekti moraju imati dio za stanovanje sa ili bez ekonomskog prizemlja;

5. kao važna odrednica održivog razvoja koja se odnosi na uštedu energije, nameće se potreba da se u što većoj mjeri aktiviraju prirodni izvori energije, kao i da se utrošak energije grijanja prostora svede na minimum. U tom cilju, kuće bi trebalo da imaju ugrađene sisteme za efikasno korišćenje prirodne energije sunca, vjetra, biomase...

Razvoj turizma, zatim potreba stanovnika da sagrade nove stambene objekte (uz ekonomski kriterijum isplativosti gradnje) i mogućnost naseljavanja novih stanovnika u budućnosti, traže prostor za novu gradnju. Nova gradnja, posebno u vidu turističkih i drugih kompleksa, trebalo bi da bude fizički odvojena od dijela starog naselja. Slobodne površine predstavljaju parcele koje do sada nijesu ni na koji način urbanistički ili građevinski aktivirane. Ova zona istovremeno znači i „prostor provokacije“ za savremene graditelje pred kojima se postavlja zadatak uklapanja novog u staro.

Prijedlog za gradnju novih kuća u duhu tradicionalne arhitekture riječke nahije

Poštujući navedene zakonitosti tradicionalnog građenja i oslanjajući se na date smjernice u projektovanju novih kuća moguće je na jedan savim nov način odgovoriti na savremene potrebe i tradicionalni kontekst, utemeljen na ekološkim i održivim principima razvoja.

Prikazana rješenja poštuju tradicionalnu neimarsku liniju i ključne jezičke motive arhitekture na koju se naslanjaju.

Kuća 01

Polazna osnova pri iznalaženju rješenja za kuću 01 bila je da se zadrže:

- proporcijski odnosi tradicionalne riječke kuće iskazani kroz osnovni gabarit kuće, dimenzije i raspored prozora i vrata;
- kamen kao osnovni graditeljski materijal;
- dvovodni krov kao utvrđeni princip pokrivanja;
- mogućnosti da se kroz njih istovremeno uspostave principi rekonstrukcije postojećih kuća i oni za gradnju novih objekata privremenog ili stalnog boravka.

Karakterističnim funkcionalno-estetskim elementima tradicionalne kuće (terase, mali otvori na fasadi veličine jednog ili dva kamena, panjege na spoljašnjoj strani zida) pristup je bio slobodniji i oni su transponovani u nove oblikovne elemente. Ustaljeni princip građenja kuća paralelno ili upravno u odnosu na izohipse se takođe poštuje u predloženim rješenjima.

Kuća 01 (sl. 21 - 25) predstavlja tip kuće za jednu četvoročlanu porodicu. Postavljena je na zamišljenoj lokaciji paralelno izohipsama. Prilaz kući je omogućen sa dvije strane, kolski i pješački sa donje (južne) i isključivo pješački sa gornje (sjeverne) strane. Parkiranje automobila omogućeno je u prostoru ispod terase. U nastavku parking prostora je suteren koji može imati različitu namjenu, te je s toga naznačen kao ekonomski prostor. Na nivo prizemlja dolazi se spoljašnjim stepeništem preko terase ili na glavni ulaz u kuću sa sjeverne strane. U prizemlju se u centralnom i istočnom dijelu nalazi dnevni boravak sa trpezarijom i manjom bibliotekom (radnim dijelom). Na zapadnoj strani je jedna spavaća soba sa dva ležaja. Sa sjeverne strane se nalaze kupatilo i kuhinja, koji su dodati na osnovni gabarit kuće. Ta je ideja našla uporište u pojedinim tradicionalnim kućama (sl. 9) koje su imale sličan dodatak na dužoj fasadi. U prostor potkrovlja, koji sadrži jednu spavaću sobu sa radnim dijelom i dijelom za odmor, dolazi se stepeništem iz dnevnog boravka. Potkrovlje je prostor galerijskog tipa, gdje je galerija orijentisana na južnu fasadu sa koje prima najviše svjetlosti. Krovna konstrukcija je drvena a krov je dvovodni, pokriven kanalicom. Spoljašnji zidovi su od kamena, sa unutrašnjom izolacijom koji u enterijeru mogu biti obrađeni savremenim materijalima. Materijal za terasu može biti savremeniji-betonski blokovi malterisani i finalno obrađeni bijelom ili sivom bojom. (sl. 26-27)

Terasa sa stepeništem ostaje glavni akcenat na južnoj fasadi, koji može da trpi određene modifikacije forme i materijalizacije. Tretman otvora takođe je sasvim nov i u tom smislu podrazumijeva otvaranje kuće prema južnoj strani, tj. ukoliko je moguće prema jezeru gdje su i glavne vizure i prema kome su tradicionalne kuće uglavnom bile orijentisane. (sl. 28 - 29)

U cilju poboljšanja vizuelne komunikacije sa pejzažom, južna fasada dobija vrata i prozore povezane u jednu cjelinu natkrivenu pergolom. U ljetnjim mjesecima pergola štiti objekat od prekomjernog upada sunčevih zraka i pravi hlad na terasi, a zimi ne smeta prolasku svjetlosti i sunčevim zarcima. Na prozorima na južnoj fasadi vidljivo je poigravanje sa elementima malih pravougaonih otvora koji su se na tradicionalnoj kući nalazili u potkrovlju, na način da su u jedinstvenom, geometrijski podijeljenom prozorskom okviru naznačeni staklom u žutoj ili narandžastoj boji. Ta igra boja, svjetlosti i geometrije, započeta na fasadi, nastavlja se u enterijeru. Takvi prozori su kao pojedinačni elementi dati i na jednoj bočnoj fasadi. Ostali veći prozori na bočnim fasadama su pravougaoni, dimenzija a : b = 1 : 1.4 što je bio proporcijski odnos prozora kod tradicionalne kuće. Uvučeni su ka unutrašnjoj strani zida. Škure na prozorima nijesu bile obavezan elemenat tradicionalne kuće, te se s toga njihova upotreba ne precizira. Na sjevernoj fasadi prozori su projektovani tako da su istovremeno i prozor i savremena interpretacija panjege.

Integracija savremene riječke kuće i prirode vidljiva je na modelu na slikama. (sl. 30-32).

Predloženo rješenje ostavlja mogućnost da se ove kuće prave i kao dvojne, a daljom razradom i kao niz kuća. (sl. 33)

Građevina na ovaj način dostiže kontrolisano osvjetljenje, ventilaciju, provjetravanje bez korišćenja mehaničkih sredstava, troši malo energije i uspostavlja dinamičan odnos sa okruženjem.
Kuća 01 može imati i podtip tj. biti vikend kuća ili kuća za dvočlanu porodicu. U tom slučaju nema dodavanja kuhinje i kupatila na sjevernoj fasadi, a južna fasada takođe može lako pretrpjeti određene modifikacije u poigravanju sa rasporedom i veličinom otvora. Ostali elementi su isti kao i kod kuće 01. (sl. 34 - 37)

Kuća 02

Kuća 02 predstavlja mogući varijetet kuće 01. Razlika je u tretmanu terase i rasporedu otvora na fasadama. U ovom slučaju terasa dobija staklenik kao proširenu dnevnu sobu (tako se najčešće i doživljavala terasa kod tradicionalne kuće) ili upotpunjenu pergolu, ali i kao elemenat pasivnog korištenja sunčeve energije. Mobilnost staklenih pregrada, ventusni otori, zatim upotreba zastora i lišća vinove loze ili kivija omogućavaju poseban „metabolizam“ same kuće shodno različitim klimatskim režimima u toku godine. Na južnoj strani krova predlaže se, kao i kod kuće 01, djelimično postavljanje solarnih kolektora za pasivni zahvat sunčeve energije. (sl. 39 - 40).

Zbog dovoljne količine svjetlosti, koja se prima preko staklenika, na ovoj fasadi nalaze se još samo manji prozori sa proširenjem u vidu nekadašnje panjege.

Najmanji otvori veličine jednog kamena (oko 25 x 25 cm), koji su kod tradicionalne kuće najčešće vezani za prostor podruma, transponovani su u kvadratne ventilacione otvore na zidu garaže. Analiza pasivnog zahvata sunčeve energije u različitim režimima (ljeto-zima, dan - noć) prikazana je na slikama (sl. 41 - 44)

Građevina na ovaj način dostiže kontrolisano osvjetljenje, ventilaciju, provjetravanje bez korišćenja mehaničkih sredstava, troši malo energije i uspostavlja dinamičan odnos sa okruženjem.