Dr Rajko Vujičić
O NEKIM IKONOGRAFSKIM OSOBENOSTIMA ILUSTRACIJA
BOŽIDARA VUKOVIĆA - PODGORIČANINA


iz knjige
STUDIJE IZ CRNOGORSKE ISTORIJE UMJETNOSTI


Rajko Vujičić

Rajko Vujičić, istoričar umjetnosti (Gornje polje kod Nikšića 1940). Završio je istoriju umjetnosti i germanistiku na Filozofskom fakultetu u Skoplju. Magistrirao i doktorirao ("Bokokotorska ikonopisna škola XVII-XIX vijeka") na Splitskom sveučilištu u Zadru. Objavio je više naučnih radova u zemlji i inostranstvu. Bavi se proučavanjem crnogorske istorije umjetnosti, prije svega - srednjevjekovnim, postvizantijskim i renesansno-baroknim kulturnim slojem. Profesor je istorije umjetnosti na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Koautor je monografije "Spomenici kulture Crne Gore" (sa dr Čedomirom Markovićem). Bavi se i publicističkim radom. Član je Crnogorskog PEN Centra i gostujući profesor na nekoliko evropskih univerziteta.








O NEKIM IKONOGRAFSKIM OSOBENOSTIMA ILUSTRACIJA
BOŽIDARA VUKOVIĆA - PODGORIČANINA

Već odavno je uočena veza između grafičkih ilustracija štampanih knjiga Božidara Vukovića i pojedinih slikarskih ostvarenja od XVI do XVIII vijeka. Tako je Dejan Medaković u svojoj zapaženoj studiji o našim starim štampanim knjigama1 ukazao na nekoliko freskoansambla čiji su majstori kao slikarski predložak koristili Praznični minej Božidara Vukovića.2 Zatim je Zdravko Kajmaković utvrdio da su brojne scene i likovi u živopisu crkve Sv. Klimenta u Mostaćima kod Trebinja - koju je 1623. god. oslikao zograf Vasilije -nastale po ugledu na Vukovićeve ilustracije.3 Sreten Petković je uočio uticaje štampanih knjiga, posebno Prazničnog mineja Božidara Vukovića na živopis crkve Sretenja u selu Krušedolu na Fruškoj gori.4 O ugledanju slikara koji je neposredno nakon Velike seobe Srba živopisao crkvu manastira Nikolja pod Kablarom raspravljala je Dušanka Ranković-Vučičević.5
Uočeni su, takođe, uticaji Vukovićevih ilustracija na raznorodne grane naše primijenjene umjetnosti, kao što su iluminiranje rukopisnih knjiga,6 zlatarstvo,7 umjetnički vez8 i drugo.
1) Dejan Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, Beograd 1958,133.
2) Komentarišući scenu u kojoj sv. Nikola privodi Stefana Dečanskog Hristu, Medaković je pronašao paralele sa živopisom ovčarsko-kablarskog manastira Nikolja i Blagoveštenja (nav. dj., 133).
3) Zdravko Kajmaković, Uticaji stare srpske grafike na živopis zografa Vasilija, Zbornik za likovne umetnosti, 2, Novi Sad 1966, 235-242.
4) Sreten Petković, Uticaj ilustracija iz srpskih štampanih knjiga па zidno slikarstvo XVI i XVII veka, Starinar, n. s., XVII, Beograd 1967, 91-96.
5) Dušanka Ranković-Vučičević, Grafički izvori zidnog slikarstva u naosu crkve manastira Nikolja pod Kablarom, Zbornik radova Narodnog muzeja, Čačak 1969, 55-61.
6) Svetozar Radojčić, Stare srpske minijature, Beograd 1950.
7) Bojana Radojković, Ilustracije srpskih štampanih knjiga XVI veka kao priručnici starih srpskih zlatara, Zbornik Muzeja primenjene umetnosti, 11, Beograd 1967, 59-73.
8) Dobrila Stojanović je objavila vezenu katapetazmu monahinje Agnije, koja se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Oko centralnog polja sa scenom Blagovijesti raspoređene su praznične scene, od kojih Sretenje, Krštenje i Preobraženje veoma podsjećaju na istoimene ilustracije iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića (up. Dobrila Stojanović, Katapetazma monahinje Agnije, Zbornik Muzeja primenjene umetnosti, 6-7, Beograd 1960-1961, 57-75, gdje je objavljena i fotografija tog zanimljivog veza).

Nas ovdje interesuje odnos i uticaji grafičkih ilustracija Vukovićevih knjiga na naše sakralno slikarstvo, mada i ostale nabrojane grane umjetnosti pružaju zanimljive podatke o toj međuzavisnosti.
Knjige iz mletačke štamparije Božidara i Vićenca-Vicka Vukovića uživale su veliku popularnost, ne samo zbog svoje tekstualne sadržine i uzorne štampe već i zbog prigodnih ilustracija u njima. Iz njih su naši slikari - freskisti i ikonopisci - rado i dosta često preuzimali pojedine kompozicije, detalje, pojedinačne likove, dekorativne ukrase, tekstove sa svitaka i sentencije, te su nalazili inspiraciju u apokrifnim žitijima i drugim tekstovima koje su nalazili na stranicama Vukovićevih knjiga. Poneka osobenost, neobičnost, ili, čak, ikonografska nekorektnost, koja se da zapaziti na drvoreznim ilustracijama tog našeg uglednog štampara, pomaže nam da sa više ili manje sigurnosti prepoznamo uticaje koje su te ilustracije vršile na naše sakralno slikarstvo.
Međutim, pri sagledavanju svih tih međuzavisnosti potreban je stanovit oprez. Naime, brojne ilustracije koje su Vukovićevi graveri unijeli u štampane knjige, nastale su ugledanjem na italo-kritske ikone koje su se nalazile u grčkoj crkvi San Giorgio dei Greci9 u Veneciji i slikarskim bottegama na lagunama, koje su proizvodile ikone za potrebu pravoslavnog stanovništva Mediterana i Balkana. Te ikone su, uglavnom, imale ustaljene ikonografske predloške i repertoar koji je već odranije bio zastupljen na grčkim otocima i kopnu, a koji se posredstvom Svete Gore bio u znatnoj mjeri penetrirao u slikarstvo balkanske unutrašnjosti. Pored toga su italo-kritske ikone, a preko njih i ikonografija, dospijevale do naših krajeva i slikara koji su tu djelovali, posredstvom primorja. Zbog toga je nepouzdano i neopravdano u svakoj sličnosti koja se uoči u slikarstvu a priori vidjeti uticaje starih štampanih knjiga.
Ilustracije iz popularnih "srbulja" Vukovićeve štamparije bile su, svakako, primamljiv oslonac brojnim slikarima koji su djelovali na području obnovljene Pećke patrijaršije. Njima su se oni ispomagali pri pripremanju slikarskih predložaka, bilo da se radi o ličnom afinitetu ili, pak, o želji ktitora tj. poručilaca. Izgleda da su naši živopisci najčešće zagledali Vukovićeve ilustracije pri slikanju velikih crkvenih praznika. Tako su te scene iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića dospjele u skoro identičnoj postavci na zidove crkve Sv.Klimenta u Mostaćima kod Trebinja, manastira Nikolja pod Kablarom, Blagoveštenja kablarskog i još nekih spomenika živopisanih u XVII vijeku.
9 Sreten Petković, Poreklo ilustracija u štampanim knjigama Božidara Vukovića, Zbornik za likovne umetnosti, 12, Novi Sad 1976, 121-135.


Rođenje Hristovo, freska u naosu Sv. Trojice Pljevaljske
(crtež rađen prema fresci)

Jedna ikonografski zanimljiva kompozicija - Sv. Nikola privodi Stefana Dečanskog Hristu - susreće se prvi put u Prazničnom mineju Božidara Vukovića, mada ne treba isključiti mogućnost da je tu dospjela posredstvom nekog, sada izgubljenog, iluminiranog rukopisa ili ikone. Ta dva svetitelja su, doduše, još odranije često slikana jedan pored drugog, kako u zidnom slikarstvu, tako i na domaćim ikonama. Time se aludiralo na čudo sv. Nikole, koji je povratio vid Stefanu Dečanskom. Međutim, u navedenoj sceni su ta dva ranije frontalno postavljena svetitelja pokrenuta i povezana u kompoziciju usmjerenu prema Hristu, koji se pojavljuje u segmentu neba. U našem živopisu se ta scena susreće prvi put u maloj crkvi Uspenja Bogorodice u manastiru Podmainama kod Budve, koja je oslikana 1630. godine.10 Dvije godine kasnije naslikana je slična kompozicija u manastiru Blagoveštenju kablarskom, a ubrzo poslije toga u Ježevici kod Čačka i Nikolju pod Kablarom.11
Uticaji Vukovićevih grafika na spomenike slikarstva u Crnoj Gori nijesu još istraživani, izuzev pomenute kompozicije u Podmainama. Međutim, ima dovoljno indicija da se uspostave paralele i pronađu odjeci grafičkih ilustracija u pivskom opusu kir-Kozme, živopisu popa Strahinje iz Budimlja u Trojici pljevaljskoj, u slikarstvu bokokotorske ikonopisne škole XVII-XIX vijeka i još ponegdje, u većoj ili manjoj mjeri.
U naosu Sv. Trojice kod Pljevalja naslikao je poznati domaći slikar pop Strahinja iz Budimlja nekoliko prazničnih scena, koje veoma podsjećaju na grafičke ilustracije iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića. Među njima je, zbog nekih ikonografskih osobenosti, najkarakterističnija kompozicija Rođenje Hristovo, na kojoj ćemo se malo podrobnije zadržati.
U Prazničnom mineju Božidara Vukovića na listu 1786 nalazi se ilustracija sa scenom Hristovog rođenja.12
10) Kompoziciju je donio u crtežu Sreten Petković (Uticaj ilustracija iz starih štampanih knjiga nа zidno slikarstvo XVI i XVII veka, 93.
11) Sreten Petković, nav. dj., 93.
12) Ilustraciju Rođenja Hristovog iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića objavili su Dejan Medaković (Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, tabla XLVI-1) i Rajka Vujošević (u ukusno opremljenom katalogu Vojvoda Božidar Vuković Podgoričanin, štampar iz XVI vijeka, Titograd 1981).

Ona je do sada privlačila pažnju najviše zbog dvojezične signature - srpske i grčke (рож. га. ба и спса нашег ју ха-Игеннисис), što је nesumnjiv dokaz da je graver koristio za predložak neku italo-kritsku ikonu. No, isti graver je načinio u grafičkom postupku neke greške koje su dovele do znatnih ikonografskih nekorektnosti te popularne hristološke scene. Tako je on gornji dio kompozicije - anđele, pastire, tri maga, Bogorodicu i Hrista - skicirao prema predlošku direktno a ne inverzno, kako to zahtijeva postupak grafičkog otiska.' Zatim se u donjem dijelu kompozicije "ispravio", pa je kupanje Hrista i Josifovu sumnju grafički korektno riješio. Međutim, pri tome je nastala jedna sasvim neobična ikonografska postavka, u kojoj Bogorodica gleda u pravcu svog vjerenika, umjesto u dijete koje se kupa, dok se Tri mudraca sa istoka (koji zbog kruna na glavi predstavljaju, u stvari, tri kralja) kreću prema zapadu, tj. sa desne na lijevu stranu.13
13) Istu tehničku grešku napravio je graver u Zborniku Jakova od Kamene Reke na ilustraciji sv. Trojice. Kako nije pravio inverzan crtež, kako to zahtijeva grafika, nastala je ikonografski nemoguća situacija, u kojoj Hristos sjedi s lijeve strane Boga Oca, što je protivno teološkim izvorima te scene (up. fotografiju kod D. Medakovića, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, tabla LXXX-1).


Rođenje Hristovo iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića

Istu scenu sa svim ikonografskim nekorektnostima naslikao je pop Strahinja na južnom dijelu svoda u naosu Sv. Trojice Pljevaljske. Tek je poneki detalj nešto drugačiji - tri anđela umjesto četiri, jedna koza umjesto čitavog krda, izostavljanje drveća - dok su svi bitni ikonografski motivi identični s ilustracijom Prazničnog mineja, koji je pop Stahinja držao ispred sebe kad je radio pljevaljske freske.14

Kriptogram na fresci u Crkoležu (Kosovo)

Naši slikari nijesu preuzimali iz Vukovićevih knjiga samo kompozicije već pojedinačne likove. Izgleda da ih je posebno inspirisao lik sv. Save, koji je u Prazničnom mineju prikazan u arhijerejskoj odeždi, sa visoko podignutim rukama - desnicom blagosilja, a u lijevoj drži zatvorenu knjigu.15 Na isti način, samo sa bogatije ukrašenim sakosom i tonzurom, naslikan je na zapadnom zidu Sv. Nikole u Pelinovu (Gornji Grbalj) 1718. godine16, a vrlo slično u Sv. Đorđu u Šišićima (Gornji Grbalj) 1699. god. i Sv. Petki u Mrkovima (Luštica) 1704. godine. Sva ta tri fresko-ansambla izveo je isti slikar - Dimitrije daskal.
14) Crtež i fotografiju te kompozicije objavio je Sreten Petković (Manastir Sveta Trojica kod Pljevalja, Beograd 1974, str. 180 i sl. 17).
15) Ilustracija se nalazi u Prazničnom mineju na listu 304b.
16) Fotografiju sv. Save iz Pelinova objavio je Pavle Mijović (Bokokotorska slikarska škola ХVII-ХIХ vijeka, Titograd 1960, tabla X).


Kriptogram iz Prazničnog mineja Božidara Vukovića

Sličan je slučaj i sa sv. Jovanom Krstiteljem u liku anđeoskog vjesnika (sa krilima), koji drži dugačak krst, svitak sa prigodnim tekstom, a do njega je pladanj sa odsječenom glavom.17 Takav ili vrlo sličan lik Krstitelja susreće se dosta često u italo-kritskom slikarstvu, ali i u našim spomenicima XVII-XIX vijeka, kao na primjer, u obnovljenom sloju živopisa crkve Sv. Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji (Georgije Mitrofanović 1620. god.) na velikoj ikoni - oltarniku u manastiru Morači (Gavrilo Dimitrijević (?) 1714. god.),18 u riznici Stare pravoslavne crkve u Sarajevu (Maksim Tujković 1734. god.) i drugdje.
Da su se naši slikari koristili grafikama iz Vukovićevih štampanih knjiga ukazuju i neki tekstovi, citati i sentence. Lijep primjer za to je tekst na svitku, koji ističe Jovan Damaskin u Oktoihu osmoglasniku iz 1537. godine. On glasi: "коγю т дсотоин8 пecьиь наше принесть неможение". Ovo je, koliko nam je poznato, najstariji primjerak tog poetskog teksta.19 Isti tekst na svitku Jovana Damaskina pročitali smo na ikoni Bogorodica sa Hristom u Poborima poviše Budve (Maksim Tujković 1738. god.), koja je tu dospjela iz manastira Stanjevića,20 kao i u rukama istog svetitelja na fresci u priprati manastira Pive, koju je 1626. god. naslikao kir-Kozma.21
Zanimljiva je i sličnost krsta sa kriptogramom iz Vukovićevih knjiga.22 Taj motiv je u knjigama, kao i u crkvama, imao apotropejsko značenje - da čuva od ulaska demona.23
17) Ilustracija je prikazana u Prazničnom mineju na listu 304b (Up. Dejan Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, tabla L-1)
18) Veoma uspjelu fotografiju ikone sv. Jovana Krstitelja sa žitijem objavio je Pavle Mijović u Umjetničkom blagu Сrnе Gore, Beograd - Titograd 1980, sl. 175.
19) Tekst je, svakako, preveden iz Damaskinove Božićne himne. U kasnijim prijevodima glasi nešto drugačije: "Koju ti pohvalu prinesu dostojnu" - irmos 4. pjesme katavasije na Vozdviženije krsta.
20) Rajko Vujičić, Nekoliko nepoznatih djela bokokotorskog ikonopisca Maksima Tujkovića, Boka, 11, Herceg - Novi 1979, 327.
21) Anika Skovran, Srednjovjekovne freske, Beograd - Budva 1973, fotografija na strani 121.
22) Kriptogram je objavljen u Zborniku 1536, list 214b, te u Prazničnom mineju 1538, na listu 395a. Fotografiju donosi Dejan Medaković (Giafika srpskih štampanih knjiga XV- XVII veka, tabla LIII-1).
23) O značenju kriptograma u slikarstvu raspravljali su: G. Subotić, Počeci monaškog života i crkva manastira Sretenje u Meteorima, Zbornik za lik. um., 2, Novi Sad 1966,174;
G. Babić, O rekonstrukciji oštećenih epigrama i natpisa nа portretu svetog Save u južnoj pevnici Sv. Apostola u Peći, Zbornik zaštite spomenika kulture, XV, Beograd 1964, 160, gdje je data starija literatura.

Kriptogramsku formulu iz Vukovićevih knjiga naslikao je majstor Radul u vratima crkve Sv. Jovana u Crkolezu (Kosovo) 1673. god., Sv. Trojice u Praskvici (Paštrovići) 1680. god., te daskal Dimitrije u crkvi Sv. Petke u Mrkovima (Luštica) 1704. godine.
Naši slikari se nijesu ugledali samo na grafičke ilustracije Vukovićevih izdanja, već su nalazili inspiraciju i u apokrifnim tekstovima koje je prvi objavio taj poznati štampar. Izgleda vrlo moguće da je prema Apokrifnom žitiju sv. Đorđa, štampanom u Zborniku 1520. i 1536. god., ilustrovana legenda o sv. Đorđu u manastiru Lomnici (istočna Bosna)24 na samom početku XVII vijeka. Isti tekst je, po svoj prilici, držao pred sobom i anonimni majstor koji je 1574. god. naslikao ikonu Sv. Đorđe sa žitijem, koja se danas nalazi u pravoslavnoj crkvi u Čajniču.25
Na Apokrifno žitije sv. Petke, koje je takođe objavljeno u Zborniku 1536. god., oslanjao se, kako izgleda, Dimitrije daskal kada je 1704. god. ilustrovao žitije te popularne svetiteljke u luštičkom selu Mrkovi.26 Tu je prikazano 17 žitijskih scena koje su opisane u Vukovićevom Zborniku, a za koje se ne mogu naći komparacije u našem slikarstvu. To je, istovremeno, najopširnije ilustrovano žitije sv. Petke u čitavom našem muralnom slikarstvu. Međutim, samo dalja istraživanja bi pokazala u kojoj se mjeri slikar ispomagao tekstom apokrifnog žitija, te koji su sve ikonografski izvori uticali da oformi tako složen žitijski lanac.

Evidentni i mogući primjeri uticaja ilustracija štampanih knjiga Božidara Vukovića na naše sakralno slikarstvo XVI-XIX vijeka ukazuju na raširenost, ali i na kompleksnost te pojave, koju bi budućim istraživanjima trebalo potpunije i obuhvatnije ispitati.

Petar Šerović (Manastir Praskvica, Kotor 1935, 6-7) dao je rješenja za tu vrstu kriptograma služeći se iskustvom ruskog naučnika N. Pokrovskog. Evo nekoliko razrješnica koje se mogu odnositi na priloženi kriptogram:
ЦС = Цар славе; XXXX = Христови хоругви христианом хвала; КККК = крст крепости Константину к-вјерју; Б Б Б Б =бич божји биет бјеси; Д Д Д Д = древо добро досада диаволу; В В В В = возврашћение вјечное вјернием в-рај; С С С С = Спас сатвори сјет сатање; М Л Р Б = мјесто лобное рај бист, итд.
24) О manastiru Lomnici up. Mazalić-Filipović, Manastir Lomnica u Bosni, Spomenik SAN, CI, Beograd 1951,132; Sv. Radojčić, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955, 69-70; Z. Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971, 255-276.
25) O Ikoni sv. Đorđa u Čajniču do sada su pisali: Đ. Mazalić, Sveti Đorđe nа starim ikonama u Sarajevu, Glasnik Zemaljskog muzeja, XLVII, Sarajevo 1935, 50-51; Isti, Nekoliko starih ikona sv. Đorđa sa legendom; Naše starine, II, Sarajevo 1954,65-70; Ljubinka Kojić, O ikoni Sv. Đorđa sa žitijem iz Čajniča, Zbornik za lik. umetnost, 7, Novi Sad 1971, 239-244, gdje je objavljena i fotografija ikone.
26) Freske u crkvi Sv. Petke u Mrkovima na Luštici objavio je Pavle Mijović (Bokokotorska slikarska škola XVII-XIX vijeka, 22-31). O nekim ikonografskim posebnostima tog živopisa raspravljao je Rajko Vujičić (Prilog poznavanju spomenika kulture na Luštid, Boka 13-14, Herceg - Novi 1982, 407-416).